Onze Taal. Jaargang 65

[p. 212]

Het proeffschrift van • • • Joost Schilperoord
Denkend schrijven

Mieke Zijlmans

Wat gaat er om in het hoofd van iemand die schrijft? Dat is een vraag die taalpsychologen en taalbeheersers al geruime tijd bezighoudt. Het vermoeden is inmiddels bevestigd dat een samenhangend betoog nooit zomaar voor de vuist weg in één keer wordt neergepend. Het schrijfproces is globaal in stappen onder te verdelen. Voordat we ook maar íéts op papier zetten, zoeken onze hersens razendsnel naar hetgeen we willen beweren: ze diepen kennis op uit het geheugen. Die kennis, die op dat moment nog abstract is, zetten we om in woorden. Zo stellen we vast wat we willen schrijven. Vervolgens zijn we voortdurend bezig het resultaat te controleren en te reviseren.

Dat klopt weliswaar, stelt de Utrechtse neerlandicus dr. Joost Schilperoord, maar deze beschrijving van het schrijfproces is wel erg grofstoffelijk. Stel dat iemand twintig minuten doet over het vullen van een A4'tje. Welk deel van die tijd gaat er dan in elk van die deelprocessen zitten, zo wilde de taalbeheerser weten, en op welke momenten gedurende het schrijven vinden ze afwisselend plaats? Schilperoord promoveerde op 29 februari op het resultaat van zijn onderzoek.

● Dicterende advocaten

Het eerste probleem waar onderzoekers naar mentale processen steevast tegenaan lopen, is de onmogelijkheid een kijkje te nemen in het menselijk brein. Ze zullen daarom uit het gedrag moeten afleiden wat er in dat hoofd is gebeurd. Onderzoekers van het schrijfproces maken tegenwoordig vooral gebruik van twee methoden. Zij geven iemand opdracht een tekst te schrijven en al doende alles te zeggen waaraan hij zit te denken. Of ze laten iemand met een tekstverwerker schrijven waaraan een registratiesysteem is gekoppeld dat elke cursorbeweging van de schrijver vastlegt. Schilperoord heeft gekozen voor bandopnames van advocaten die in hun alledaagse praktijk brieven aan cliënten en collega's dicteren. Beroepsschrijvers dus. Geen proefpersonen die een opdracht uitvoeren, maar mensen uit één beroepsgroep die gewend zijn veel brieven te schrijven, die daarbij geen schrijfangst hoeven te overwinnen, weinig aarzelingen vertonen en die het dicteren alleen onderbreken op momenten dat ze even niet weten hoe de tekst verder moet lopen.

Schilperoord ploos tot op de honderdste seconde nauwkeurig honderdtwintig opnames van brieven uit die zes advocaten aanleverden. ‘Ik wilde voornamelijk kijken naar het pauzeren tijdens het dicteren’, legt hij uit. ‘Pauzeren betekent nadenken. Waar komt dat nadenken voor in het opstellen van een tekst? Tussen alinea's, tussen zinnen, voor deelzinnen, tussen zinsdelen, binnen zinsdelen? En in de tweede plaats: hoe lang duren die verschillende pauzes? Is er een verband tussen de plaats waar een pauze valt en hoe lang die duurt? Op welke momenten stopt de dicteerder de band om een stukje terug te spoelen en te luisteren naar wat hij eerder heeft gezegd?’ Op die manier probeerde Schilperoord inzicht te krijgen in wat er gebeurt in het hoofd van de schrijver juist wanneer die niet daadwerkelijk schrijft, maar nadenkt over het verloop van de tekst.

Schilperoord ontdekte twee opmerkelijke wetmatigheden. Ten eerste blijkt de schrijver voorafgaand aan elke nieuwe eenheid in de tekst even te stoppen. Die pauzes blijken langer naarmate het te bedenken tekstdeel een grotere bouwsteen van de totale tekst vormt. Dus de pauze voorafgaand aan een nieuwe alinea is altijd het langst, die voorafgaand aan een zin het op een na langst, dan volgt die voor een bijzin, enzovoort.

● Blokjes grammatica

Ten tweede merkt Schilperoord op dat de dicterende advocaten steevast een korte pauze inlassen na een functiewoord als dat of de: ‘de... dermate vergaande... conclusies rechtvaardigen dat...’ Volgens Schilperoord is deze laatste vorm van pauzeren interessant, omdat die pauzes niet goed verklaarbaar zijn in de algemeen aanvaarde taalpsychologische theorie. Die theorie zegt - heel kort samengevat - dat mensen die praten, niet in de eerste plaats grammaticale structuren uit het geheugen opdiepen, maar dat sprekers zinnen bouwen rond losse woorden die het geheugen levert. Om een zin als Het kind geeft de poes aan de moeder te maken, haalt de spreker in het geheugen eerst het abstracte concept ‘kind’ op. De spreker knoopt daaraan in het mentale woordenboek het woord kind vast, weet dan dat dat een zelfstandig naamwoord is, waar een lidwoord voor kan en eventueel een bijvoeglijk naamwoord, en dat het het onderwerp van een zin kan zijn. Zo zou elke nieuwe zin woord voor woord worden opgebouwd vanuit concepten die het geheugen aanlevert. In die theorie genereert het geheugen dus ook het lidwoord uit het zelfstandig naamwoord dat al in de maak is.

Schilperoord levert met zijn observaties over pauzes na functiewoorden een bijdrage aan een theorie die iets heel anders stelt, namelijk dat mensen behalve losse woorden ook stukjes zinsstructuur, dus blokjes grammatica, in het hoofd hebben, die per zin kunnen worden ingevuld met woorden.

Joost Schilperoord, It's About Time. Temporal Aspects of Cognitive Processes in Text Production. Proefschrift Universiteit Utrecht. Verschenen bij Rodopi in Amsterdam. Prijs f 100,-. ISBN 90 5183 947 2