Onze Taal. Jaargang 65

Van woord tot woord
Marlies Philippa

Woordenschat

Onlangs is het schitterende Leenwoordenboek van Nicoline van der Sijs verschenen. Een magistraal werk van ruim 900 bladzijden waar heel wat in te genieten valt voor de taalliefhebber. Maar de ondertitel deugt niet: De invloed van andere talen op het Nederlands. Deze slaat uitsluitend op zo'n vijf bladzijden van het boek, gelegen tussen pagina 57 en 64, en een stukje van pagina 31. Natuurlijk veranderen talen door beïnvloeding van andere talen, maar daar gaat het in dit boek niet om. Het is een boek over leenwoorden, over de uitbreiding van onze woordenschat met van oorsprong vreemde woorden.

● Bouw- en sierstenen

In maart moest ik op een Marokkaans festival een lezing houden over Arabische woorden in het Nederlands, waarvan er zo'n kleine 300 zijn. Een beetje verstoord was ik toen mijn voordracht in de programmakrant werd aangekondigd onder de titel ‘De Arabische invloed op de Nederlandse taal’. Dezelfde denkfout. Bij het bepalen van de invloed van een andere taal dient men taal en woordenschat goed van elkaar te onderscheiden.

Woorden maken weliswaar deel uit van de taal, maar slechts als losse

[p. 208]

bouwelementen. Taal is te vergelijken met een gebouw: zelfstandige naamwoorden vormen de belangrijkste bouwstenen, direct gevolgd door de werkwoorden. Het zijn de informatiedragers van de zin, die dan ook de klemtoon naar zich toe trekken. Bijvoeglijke naamwoorden en bijwoorden zijn sierstenen, telwoorden en tussenwerpsels ornamenten. De overige woordsoorten - lidwoorden, voegwoorden, voorzetsels en voornaamwoorden - worden wel functiewoorden of grammaticale woorden genoemd. Zij behoren tot een gesloten verzameling en vormen de specie en het overige materiaal dat het gebouw tot een geheel maakt. Het bouwplan, dat de structuur bevat en het wezenlijke van de taal inhoudt, is de grammatica. Deze bestaat traditioneel uit drie onderdelen:

a. het klankeigen en het ritme en intonatiepatroon van de taal;

b. verbuigingen en vervoegingen, enkelvouds- en meervoudsvorming;

c. de manier om woorden en woordgroepen met elkaar te verbinden.

De spelling is hooguit een vernisje, dat soms kan inbijten maar dat met het wezen van taal niets uitstaande heeft.

● Ingewikkelde erfenis

Ik heb wel eens gezegd dat de woordenschat van onze taal grofweg uit 50% erfwoorden en 50% leenwoorden bestaat. Als ik spreek over woordenschat bedoel ik daarmee de actieve en passieve kennis van woorden van de ontwikkelde taalgebruiker, zoals die idealiter in een woordenboek is vastgelegd. Het is evenwel te simpel om zomaar over leenwoorden te spreken. Kijk maar eens naar de volgende zin: ‘Ik maak de bakkerij schoon, want ik ben de werkster van de bakker.’ Hierin staat geen enkel leenwoord, maar er staan wel drie leenachtervoegsels in: -erij in bakkerij (uit het Frans), -ster in werkster (uit het Latijn) en -er in bakker (uit het Latijn). De rest is erfgoed.

Ook het erfgoed is complex. Het Nederlands is een Germaanse taal en behoort daarmee tot de Indo-europese taalfamilie. Het grootste gedeelte van onze erfwoorden is dus via het Germaans tot het Indo-europees te herleiden. Voordat de Germanen hier kwamen, hebben er echter in onze landstreken andere Indo-europese volkeren gewoond, en daarvóór mensen die niet tot deze taalfamilie behoorden. Woorden die van hún talen zijn overgebleven, noemen wij substraatwoorden. Dat zijn dus eigenlijk super-erfwoorden.

Naast erf- en leenwoorden ontstaan er voortdurend nieuwe woorden. Die kunnen zomaar opkomen, zoals aai en fiets, die geen van beide bevredigend verklaard zijn; het kunnen klanknabootsingen (onomatopeeën) of vernoemingswoorden (eponiemen en geoniemen) zijn, maar meestal betreft het afleidingen of sa-

• De a bevat 71% leenwoorden, de b ongeveer 30% en de c 100%. Over het hele alfabet genomen, komt het gemiddelde uit op zo'n 50%.
•

menstellingen met bestaand taalmateriaal. Neem het door Kousbroek bedachte woord aai-baar-heids-factor. Aai is nieuw, baar is erf, evenals heid, en factor is leen.

● Niet representatief

In haar boek wijdt Van der Sijs een intrigerend paragraafje aan het percentage leenwoorden in het Nederlands (bladzijde 64-67). Zij bestrijdt daarin mijn fifty-fifty-opvatting. In NRC Handelsblad van 7 april 1994 heeft zij geteld. Zij geeft toe dat je op verschillende manieren kunt tellen, maar in ieder geval telt zij appels en peren bij elkaar op. Hoewel ze onderkent dat er met de zelfstandige naamwoorden iets bijzonders aan de hand is - 60% leen - verbindt zij daar weinig consequenties aan. Zij komt voor NRC Handelsblad uit op een percentage leenwoorden van 16,2 (als we álle woorden tellen) tot 30,7 (als we alle verschillende woorden maar één keer tellen). Als ze een kinderboek had genomen, waren de percentages lager geweest, bij een gedicht nog lager en bij een kookboek aanmerkelijk hoger, vanwege de ingrediënten.

Bekend is - en daar maakt Van der Sijs ook melding van - dat functiewoorden (en telwoorden) in principe niet ontleend worden. Het merendeel van de leenwoorden bestaat uit zelfstandige naamwoorden. Functiewoorden zijn in een tekst per definitie veel ruimer vertegenwoordigd. Het heeft dus geen zin alle woorden van een tekst bij elkaar op te tellen en daar een conclusie aan te verbinden. Eigenlijk wordt hier dezelfde fout gemaakt als die ik in de eerste alinea's heb gesignaleerd: een tekst is taal, en woordenschat is niet identiek aan taal. Dat neemt niet weg dat je best leenwoorden - inclusief deelleenwoorden en leenaffixen (vooren achtervoegsels) - in een tekst kunt gaan tellen. Maar dan moet je alle woordsoorten die niet voor ontlening in aanmerking komen, buiten beschouwing laten. Vervolgens kun je per tekstsoort percentages gaan vergelijken.

De vraag ‘Hoeveel leenwoorden heeft het Nederlands?’ is dus niet juist. Die moet luiden: ‘Hoeveel leenwoorden bevat de Nederlandse woordenschat?’ Om daarachter te komen moet je een representatief woordenboek bekijken en dan van iedere letter één bladzijde nemen. Het heeft geen zin uitsluitend naar één letter te kijken, want het percentage leenwoorden verschilt per letter. Zo bevat de a 71% leenwoorden (telling van professor Beekes in het binnenkort te verschijnen Etymologisch Woordenboek van het Nederlands), de b ongeveer 30% en de c 100%. Over het hele alfabet genomen, komt het gemiddelde uit op zo'n 50%.

Gewone ‘bouwstenen’ worden gemakkelijk van een andere taal overgenomen, ‘sierstenen’ wat moeilijker. Echte taalbeïnvloeding, die plaatsvindt op het niveau van de structuur en de functiewoorden, komt aanmerkelijk minder voor. Dat is nagenoeg alleen het geval als er in een bepaald gebied van twee- of drietaligheid sprake is. En wat de ornamenten betreft: telwoorden horen tot de basiswoordenschat, maar tussenwerpsels en uitroepen niet. Shit!