Onze Taal. Jaargang 65

[p. 198]

Kent u die uitdrukking?
Gevleugelde woorden uit de Nederlandse literatuur

Henri Raven - Amsterdam

Het Nederlands is rijk aan gevleugelde woorden. Een flink deel daarvan is ontleend aan de moderne literatuur. Jos Paardekooper schreef vorig jaar (Onze Taal, juni) te hopen dat er eens een overzicht komt van deze vorm van literaire taalverrijking. Henri Raven is momenteel met dit werk bezig. Een tussenstand en een oproep.

Jongens waren we, maar aardige jongens, een eenvoudige doch voedzame maaltijd, epibreren, denkraam, zwembadpas - het zijn maar enkele voorbeelden van de talloze gevleugelde woorden die ontleend zijn aan de moderne Nederlandse literatuur. Waarom gebruiken we zulke citaten eigenlijk zo graag? Bij ‘nieuwvormingen’ is de verklaring vrij simpel. Woorden als epibreren, denkraam en actreutel hebben vooral een praktisch nut: ze duiden met één, vaak grappig woord een begrip aan waarvoor we in het Nederlands nog geen adequate omschrijving hadden.

Bij de meer uitgebreide literaire citaten, zoals Jongens waren we, maar aardige jongens of Want tussen droom en daad staan wetten in de weg en praktische bezwaren liggen de zaken wat ingewikkelder. Ten eerste geef je met het gebruik van deze woorden blijk van een zekere belezenheid - het geeft je een zeker aanzien. Verder hoop je op herkenning, en daarmee hangt dan ook de tweede gebruiksreden samen: een bepaald citaat wordt onderdeel van een groepsjargon, dat het mogelijk maakt om op een originele manier met elkaar te converseren. Zo is het in mijn kennissenkring de gewoonte om Gerard Reves Ik heb weer iets meer gedronken dan echt nodig was te gebruiken in plaats van Ik heb een behoorlijke kater.

● Originele clichés

De laatste reden om literaire gevleugelde uitspraken te gebruiken, is dat ze vaak een origineel alternatief bieden voor clichématige uitdrukkingen. Het aardige hierbij is dat dergelijke literaire alternatieven vaak zelf ook op clichés gebaseerd zijn. In het werk van Gerard Reve zijn heel veel voorbeelden te vinden van zulk ‘hergebruik’ van clichés uit de gewone omgangstaal: Voor niets gaat de zon op, De bel staat geen seconde stil, Aan de slag, want de kaboutertjes doen het niet of Koopt Nederlandsche waar, dan helpen wij elkaar.

Een gevleugelde uitdrukking van Lucebert op een verzekeringsgebouw in Rotterdam. Foto: UAP NieuwRotterdam Verzekeringen B.V.

Waar komen de gevleugelde literaire citaten zoal vandaan? Er zijn enkele grootleveranciers, zoals Kees van Kooten. Hij verrijkte, al dan niet in samenwerking met Wim de Bie, het Nederlands met een groot aantal nieuwvormingen, zoals modermisme, bescheurkalender en doemdenken. (Zie voor meer voorbeelden Onze Taal van juli/augustus 1995.)

Ook Wim T. Schippers heeft met woorden als reeds, pollens en gekte een behoorlijke duit in het zakje gedaan. En natuurlijk Marten Toonder, de geestelijk vader van woorden als denkraam en uitdrukkingen als Met uw welnemen, Geld speelt geen rol (voor een heer van stand) en Een eenvoudige doch voedzame maaltijd, stuk voor stuk volledig ingeburgerd in het Nederlands.

● Het supertrio

Maar boven aan de lijst staat zonder twijfel Gerard Reve, die onze taal verrijkte met gevleugeld geworden clichés als Het weer van alle mensen en Het is weer niks als narigheid en er komt weer geen normaal mens in voor, maar ook met historische zinnen als Het is gezien, het is niet onopgemerkt gebleven. Daarnaast zorgde hij voor een behoorlijke uitbreiding van de homoerotische woordenschat door in zijn boeken rijen Matrozen, Zeeverkenners en andere Liefdesdieren of Jongensprinsen op te voeren, bij voorkeur gekleed in strakke, fluwelen broeken, waaronder hun Geheime Openingen schuilgaan.

Reve wordt op de voet gevolgd

[p. 199]

door Gerrit Komrij (treurbuis, teletariaat, jammerkast) en Multatuli (Prachtig rijk van Insulinde, het pak van Sjaalman, Havelaar, Droogstoppel), maar ook andere schrijvers, zoals Elsschot (het Algemeen Wereldtijdschrift), Heijermans (De vis wordt duur betaald), Bloem (Domweg gelukkig in de Dapperstraat), Kloos (Ik ben een God in het diepst van mijn gedachten), Gorter (Een nieuwe lente, een nieuw geluid), Boon (Schop de mensen tot ze een geweten hebben) en Lucebert (Alles van waarde is weerloos) hebben hun sporen nagelaten. Maar zij vallen uiteindelijk allen, kwantitatief gezien, in het niet bij het supertrio Reve, Komrij en Multatuli.

● Oproep

Op dit moment stel ik een boek samen met moderne, gevleugelde literaire woorden en uitdrukkingen, dat gaat verschijnen bij uitgeverij Prometheus. Als u nog gevleugelde woorden of uitdrukkingen kent, afkomstig uit de Nederlandse literatuur van na 1830, stuurt u ze mij dan (via de redactie van Onze Taal) toe, graag met vermelding van de vindplaats. Bij opname wordt uw naam vermeld. Bij voorbaat zeer bedankt!