Onze Taal. Jaargang 65

[p. 191]

Vraag & antwoord
Taaladviesdienst

● Cliëntèle/clientèle

? Op het erratalijstje bij het nieuwe Groene Boekje wordt cliëntèle veranderd in clientèle (zonder trema). Maar cliënt behoudt zijn trema wel. Hoe kan dat?

! Clientèle wordt gerekend tot de woorden ‘die nog als zuiver Frans worden aangevoeld’ (Leidraad, blz. 36). We houden daarom de Franse spellingwijze aan, en die kent geen trema. Cliënt wordt wél als een Nederlands woord gezien. Het trema - dat cliënt volgens de Néderlandse spellingregels krijgt - moet voorkomen dat de ie als één klank gelezen wordt.

De woordenboeken (die behalve de nieuwe driedelige Van Dale (1995) alle nog de oude spelling bevatten), geven soms wél een trema op de eerste e van clientèle (Van Dale 1992, Kramers 1991), en soms niet (Koenen 1992, Verschueren 1991). Of clientèle door taalgebruikers werkelijk nog als ‘zuiver Frans’ wordt gezien, wagen wij te betwijfelen.

● Allerlei soorten

? Is de zin We konden kiezen uit allerlei soorten broodbeleg goed?

! Voor sommigen zal allerlei soorten dubbelop zijn. Allerlei is een koppeling van al en lei. Dat laatste is een verouderd woord voor wijze, soort. Omdat allerlei ‘van alle soorten’ betekent, zou soorten in de voorbeeldzin overbodig zijn. Het moet dus zijn: We konden kiezen uit allerlei broodbeleg. Toch zullen niet veel taalgebruikers allerlei soorten broodbeleg fout vinden. Wie heeft er zo veel etymologische kennis dat hij rekening houdt met het feit dat lei op zichzelf al ‘soort’ betekent? Allerlei heeft nu voor bijna iedereen de betekenis ‘veel’. Het is daarom moeilijk vol te houden dat uw voorbeeldzin echt ‘fout’ is. U vermijdt echter taalkritiek van zelfs de meest etymologisch onderlegden als u spreekt van allerlei broodbeleg.

● Een moederschaap en zijn lam?

? Wat is goed: Ik zag een moederschaap en zijn lam of Ik zag een moederschaap en haar lam?

! Taalkundig valt er weinig op zijn lam af te dingen. Een samenstelling heeft - op enkele uitzonderingen als ogenblik en domoor na - het geslacht van het laatste lid. Moederschaap is dus evenals schaap een onzijdig woord, en naar onzijdige woorden verwijzen we met zijn. Toch is een moederschaap en zijn lam een vreemde combinatie: het woordgeslacht botst hier te sterk met het biologische geslacht. In zulke gevallen laten we het biologische geslacht voorgaan. We schrijven daarom bij voorkeur het moederschaap en haar lam.

● Misdrijven tegen de mens(elijk)heid

? Sommige kranten hebben het over misdaden tegen de mensheid, andere over misdaden tegen de menselijkheid. Wat moet het zijn?

! De officiële benaming is misdrijven tegen de menselijkheid. Zo worden deze misdrijven genoemd in het Statuut van de Internationale Militaire Rechtbank, gehecht aan het Verdrag van Londen van 8 augustus 1945 over de vervolging en bestraffing van oorlogsmisdadigers. De redactie van Nederlands van Nu, het blad van onze Vlaamse zustervereniging, besprak deze kwestie in het novembernummer van 1994. Zij stelt dat de verwarring tussen mensheid en menselijkheid wellicht wordt veroorzaakt door de dubbelzinnigheid van het Franse humanité en het Engelse humanity: beide kunnen zowel ‘mensheid’ als ‘menselijkheid’ betekenen. (De Nederlandse tekst is een vertaling; oorspronkelijk bestond het statuut alleen in het Frans, Engels en Russisch.)

Dat we zowel mensheid als menselijkheid in de kranten tegenkomen, is niet zo vreemd; we komen beide vormen ook tegen in het Juridisch Woordenboek en de Winkler Prins. Van de woordenboeken geven alleen Prisma en Koenen misdrijven tegen de menselijkheid. In de overige woordenboeken komen we misdrijven/misdaden tegen de mens(elijk)heid helemaal niet tegen.

Het woord misdaad komt volgens het Juridisch Woordenboek niet meer in onze wetgeving voor, omdat misdaad ‘ethisch en emotioneel meer geladen is’ dan misdrijf. In het dagelijks taalgebruik wordt echter meestal wel gesproken van misdaden tegen de menselijkheid.

● Te remmen zijn/zijn te remmen

? Voor mij wringt er iets in de volgende zin: Zij is een van die mensen die niet zijn te remmen als zij ergens enthousiast voor zijn. Is mijn gevoel juist?

! Ja. Beter is: Zij is een van die mensen die niet te remmen zijn als zij ergens enthousiast voor zijn. De Algemene Nederlandse Spraakkunst (ANS) vermeldt dat in bijzinnen de infinitief (te remmen) uitsluitend of bij voorkeur links van het hulpwerkwoord (zijn) staat. De ANS geeft de voorbeeldzin Hier staat dat de ster met het blote oog is te onderscheiden, en noemt deze zin ‘twijfelachtig’. De volgorde ... te onderscheiden is klinkt voor de meeste taalgebruikers natuurlijker.

Waarom is die laatste volgorde beter? Omdat te onderscheiden is en niet te remmen zijn hier naamwoordelijke gezegden zijn. Wellicht weet u het nog: een werkwoordelijk gezegde beschrijft een gebeurtenis, en een naamwoordelijk gezegde een toestand, kenmerk of eigenschap. Niet te remmen noemt in de voorbeeldzin een eigenschap van de beschreven groep mensen; zijn is een koppelwerkwoord. En een koppelwerkwoord moet aan het einde van een bijzin staan. Dit wordt nog duidelijker als we niet te remmen vervangen door een ‘echt’ naamwoord (bijvoorbeeld het bijvoeglijk naamwoord onstuitbaar): Zij is een van die mensen die werkelijk zijn onstuitbaar is duidelijk geen goede zin. We schrijven dus: Zij is een van die mensen die werkelijk onstuitbaar/niet te remmen zijn.