Onze Taal. Jaargang 65

Geen genade voor taalgoeroes

Jan Erik Grezel - Vakgroep Toegepaste Taalkunde, TU Delft

In de toptien van ergernissen over hedendaags taalgebruik staan barbarismen hoog genoteerd. Vooral de Engelse woorden doen het goed. Onlangs wond een aantal lezers van de Volkskrant zich op over het gebruik van malt (in plaats van mout) en peanuts. Onze premier moest het in hetzelfde dagblad ontgelden vanwege ‘de voortschrijdende globalisering’ die hij meende waar te nemen. Een columnist van NRC Handelsblad bespreekt regelmatig oude hits zoals verkeerde samentrekkingen en incongruentie (tussen persoonsvorm en onderwerp). En ook lezers van Onze Taal klagen geregeld over ‘taalverloedering’ - onlangs nog, in het meinummer. Maar zijn die harde oordelen en vonnissen altijd terecht? Of is het toch vaak puristische zuurpruimerij?

● Prikkelende zieners

Het geweeklaag over taalverval is van alle tijden. Elke eeuw heeft z'n zedenpredikers en onheilsprofeten, ook wat de taal aangaat. Zeldzamer zijn de visionaire provocateurs. Zij vertellen ons niet wat wij behóren te zeggen en te schrijven. Zij beschouwen taalgebruik als spiegel van de geest en als resultaat van de wisselwerking tussen mens en omgeving. Voor hen is de vraag veel interessanter waarom we spreken zoals we spreken. Vaak leidt het antwoord tot een uitdagende uitspraak over de toekomst van de taal. Hugo Brandt Corstius, bijvoorbeeld, ontstijgt met zijn voorspellingen het actuele gekrakeel over de tussen-n in de nieuwe spelling. ‘Behalve in Groningen wordt nergens in ons land de -n van meervoudsvormen nog uitgesproken. (...) De volgende spellingstrijd zal om die meervouds-n gaan en die zal op een dag, net als de buigings-n, verdwijnen. Op die dag zal dan ook het probleem van de tussenletter -n- in samenstellingen verdwenen zijn.’

De Amerikaan Steven Pinker behoort tot dezelfde categorie van prik-

[p. 185]

kelende zieners. En hij is al evenmin zachtzinnig. De onverbeterlijke verbeteraars krijgen er ongenadig van langs in zijn boek The Language Instinct. De taalgoeroes, die het zetten van rode strepen tot een professie hebben verheven, hebben een ongegronde angst voor de teloorgang van ons talig erfgoed. Zij miskennen het taalgenie van de gewone man met een gezond verstand, het instinct in ieder van ons dat de vermeende fouten in het dagelijks taalgebruik verklaart en een diepere betekenis geeft.

Met de precisie van een filatelist neemt Pinker een aantal misvattingen en dwalingen van de taalgoeroes onder de loep. Daartoe maakt hij eerst een onderscheid tussen prescriptieve en descriptieve taalbeschouwing. Onder de eerste verstaan we een soort grammatica die voorschrijft wat goed en wat fout is, de tweede is een (wetenschappelijke) grammatica die beschrijft hoe mensen in werkelijkheid spreken. Die grammatica's kan men vergelijken met respectievelijk verkeersregels en de wetten van de fysica. Met ‘Arie is groter als mij’ glipt u door rood, met ‘Mij groot hem’ botst u frontaal op een tegenligger. Prescriptieve regels zijn vaak kunstmatig en lenen zich voor overtredingen. Zondigt iemand tegen een descriptieve regel, dan loopt hij het gevaar zichzelf onbegrijpelijk te maken.

● Sjibbolets

Taalvoorschriften leiden een taai leven. Psychologisch is dat te verklaren uit de moeite die een vorige generatie moest doen om ze onder de knie te krijgen. Zo blijven, volgens Pinker, de vaak absurde en onnatuurlijke regels voortleven volgens hetzelfde mechanisme dat rituele verminkingen van geslachtsorganen en uitwassen van ontgroeningen in stand houdt: ‘Ik moest het doorstaan, waarom zouden we het jou gemakkelijker maken?’ Natuurlijk speelt ook de macht der gewoonte een rol. Als kind werd ik uitentreuren door mijn moeder verbeterd als ik, zoals al mijn leeftijdgenootjes, als gebruikte in plaats van dan. Tegenwoordig moet ik me inderdaad inhouden als ik mijn dochters hoor praten.

Maar belangrijker is waarschijnlijk dat taalvoorschriften fungeren als sjibbolets. Oorspronkelijk zijn dat fonetische wachtwoorden die toegang verschaffen tot een uitgelezen gezelschap. Het Scheveningen uit de Tweede Wereldoorlog is waarschijnlijk voor Nederlanders nog altijd het bekendste voorbeeld. Wie hen-hun verwart of notoir verkeerd uitspreekt, geeft zich vreselijk bloot en blijkt niet tot de elite van de correcte-taalgebruikers te behoren.

Zelfs al ben je president van de Verenigde Staten, dan nog kan je de toegang tot de club ontzegd worden. Bill Clinton heeft in elk geval onsterfelijkheid verworven door in zijn verkiezingscampagne de Amerikanen te vragen ‘Al Gore en ik een kans te geven’. Geen ‘grammaticale blunder’ is zo gehoond als dit ‘foutieve gebruik’ van de naamval voor persoonlijke voornaamwoorden binnen nevenschikkende woordgroepen. Een grondige technische analyse van de linguïst Joseph Edmonds (die constructies als ‘Me and Jennifer go to the mall’ en ‘Between you and I’ onderzocht) heeft echter uitgewezen dat zulke zinnen helemaal niet fout zijn! De kneep zit hem in het feit dat de combinatie Al Gore en ik geen hoofdwoord heeft. Als Jan en Marie bijeenkwamen, wil dat nog niet zeggen dat Jan bijeenkwam en dat Marie bijeenkwam. Ook voor Clinton en Gore (als meewerkend voorwerp) geldt dat zij niet onafhankelijk van elkaar van het Amerikaanse volk vragen elk van hen een kans te geven. Kortom, als zo'n combinatie een meewerkend voorwerp is, betekent dit nog niet dat een element daarvan een meewerkend voorwerp is dat een daarbij behorende naamval vereist.

● Hoofdzonden

Berucht is ook de dubbele ontkenning. ‘Nergens niet’, ‘Ik heb niks geen zin’ of ‘I can't get no satisfaction’ is een gruwel in de ogen van de taalgoeroes. Logisch gezien heffen de ontkenningen elkaar op, maar taalgebruik luistert niet zo nauw naar wiskundige regeltjes als min maal min is plus. Het Frans (‘ne... pas’), het Afrikaans (‘nie... nie’) en waarschijnlijk vele andere talen werken er probleemloos mee. Die dubbele ontkenning heeft een functie en was vroeger, zeker in het Engels, eerder de norm dan een afwijking. De tweede ontkenning bekrachtigt de negatie, wat in de standaardtaal bijvoorbeeld door helemaal wordt uitgedrukt (‘Ik heb helemaal geen zin’).

Het gebruik van zulke vormen valt onder de hoofdzonden die de taalzeloten meestal opsommen: tienerjargon, neologismen, regionale variaties in uitspraak en dictie, bureaucratisch gekakel, gebrekkige spelling en interpunctie, rammelend proza, misleidende reclame. Voor Pinker een potpourri van losse weetjes en warrige ongerijmdheden.

● Dialect met een leger

Wil hij dat wij onze taalmoraal totaal herzien en al die zonden accepteren of ze zelfs als deugden omarmen? Moeten we ons - tegen onze brave neiging in - aan linguïstische losbandigheid overgeven?

Welnee, Pinker is een provocateur. Met zijn hyperbolen en soms absurde analyses wil hij ons twee dingen duidelijk maken. Sommige prescriptieve regels zijn onzinnig en horen niet

[p. 186]

thuis in taalhandleidingen. En de standaardtaal is niet meer of minder dan juist dat: de standaard. De verhouding tussen standaard en dialect wordt kernachtig gekarakteriseerd door de linguïst Max Weinreich: een taal is een dialect met een leger en een vloot. Het is natuurlijk verstandig dat mensen worden aangemoedigd het dialect te leren dat in hun samenleving de standaard is geworden. Het is anderzijds niet nodig voortdurend van ‘gebrekkige grammatica’ of ‘incorrect taalgebruik’ te spreken wanneer we het hebben over de taal van plattelanders of subculturen uit de grote stad. Deze ‘dialecten’ zijn rijk en, op hun beurt, zelfs exclusief. Als ik wil weten wat het nieuwste wachtwoord is, vraag ik het mijn neefje van tien (onwèès, wreed of strak?). Deze afgedankte sjibbolets worden vaak overgenomen door de goegemeente en vullen leemtes op in het uitdrukkingsvermogen van de taal. Het is vooral schijnheilig, vindt Pinker, ‘om je te verzetten tegen nieuwe taaluitingen en het verlies te betreuren van het onderscheid tussen “leggen” en “liggen” onder het voorwendsel van het streven naar behoud van uitdrukkingsvermogen. Voertuigen voor het uitdrukken van gedachten worden veel sneller gecreëerd dan dat ze verloren gaan.’

De boodschap is duidelijk. We moeten af van het idee dat we de taal kunnen balsemen of moeten behoeden voor verloedering en verval. Pinker probeert ons ervan te overtuigen dat we dat ook helemaal niet hoeven te doen. Wat we wel moeten nastreven is een heldere stijl in geschreven teksten. Zelf geeft Pinker in zijn boek het goede voorbeeld.

Taal is niet zuiver en stabiel. De lenigheid van onze geest en lippen geeft ons woorden voor de veranderende wereld om ons heen. Wie daar doof en blind voor is, ontgaat de schoonheid van het taalscheppende vermogen van de mens. Hoort u eerstdaags weer eens een dubbele ontkenning, dan hoeft u niet te huiveren. U weet nu hoe het zit. En gelukkig geeft die constructie onze grootste stilist Gerard Reve weer de gelegenheid tot ironie: ‘Zo zoude het in de gehele wereld moeten gaan, dan was er nooit geen oorlog meer.’