Onze Taal. Jaargang 65

Steven Pinker: Het taalinstinct

Jan Erik Grezel - Vakgroep Toegepaste Taalkunde, TU Delft

Het vermogen om taal te leren zit er bij de mens ingebakken. In een turf van vijfhonderd zeer leesbare bladzijden beschrijft Steven Pinker dit ‘taalinstinct’. Uitvoerig behandelt hij onderwerpen uit de taalkunde, psychologie, antropologie en biologie: van het wonderlijke gekakel van kleuters tot de linguïstische hoogstandjes van Papoea's, en van het modieuze tv-gebabbel tot de taal van mensapen. Jan Erik Grezel bespreekt het boek (‘een standaardwerk’), en gaat vervolgens (naar aanleiding van het hoofdstuk ‘De taalgoeroes’) in op de telkens weer terugkerende klachten over ‘taalverloedering’.

Voor kleuters is geen taal te lastig. Nog vóór het vierde levensjaar volbrengt elk gezond kind een intellectuele krachttoer die geen volwassene hem nadoet: hij leert de taal uit zijn omgeving spreken en verstaan. En dat gebeurt met een schijnbaar gemak dat in schril contrast staat met de duizelingwekkende complexiteit van de menselijke taal. Hoe is dat mogelijk?

De psycholinguïst Steven Pinker geeft een helder antwoord op die vraag: taal is een instinct, dat deel uitmaakt van de biologie van de mens. De ingewikkelde structuur van menselijke taal ligt in de genen verankerd. Is dat een gewaagde gedachte? Ja zeker, de omgeving bepaalt immers welke taal kinderen leren. Bovendien lijken de verschillen tussen bijvoorbeeld het Nederlands en het Chinees zo groot dat van een gemeenschappelijk fundament nauwelijks sprake kan zijn.

In zijn boek Het taalinstinct wil Pinker het tegendeel aantonen. Het idee dat taalstructuren aangeboren zijn, steunt op het werk van Noam Chomsky. Diens theorie beschrijft een universele grammatica die voor alle talen geldt. Pinker gaat nog verder en probeert uiteindelijk aannemelijk te maken dat de ‘grammaticamodule’ in ons hoofd zich ontwikkeld heeft volgens principes van de evolutieleer: stapsgewijs en door natuurlijke selectie.

● Universele grammatica

Uitvoerig behandelt hij allerlei onderwerpen uit de taalkunde, psychologie, antropologie en biologie. Maar of het nu gaat over het wonderlijke gekakel van kleuters, de gekunstelde taaluitingen van mensapen, de linguïstische hoogstandjes van Papoea's, de warpraat van afasiepatiënten, het modieuze tv-gebabbel of het volstrekt abstracte ‘mentalees’ (de taal waarmee wij denken) - elk thema past in zijn pleidooi voor de centrale stelling: het taallerend vermogen heeft een genetische grondslag.

Een krachtig argument haalt Pinker uit het werk van Derek Bickerton. Deze taalkundige onderzocht de mengtaal van werkers uit onder andere China, Portugal en Puerto Rico op suikerplantages in Hawaï. In die Babylonische situatie ontstond een ‘pidgintaal’: veel leenwoorden, een vrije woordvolgorde en vrijwel geen grammaticale regels. Op de plantages werden kinderen van hun ouders gescheiden op de leeftijd dat ze hun moedertaal leerden. Hun verzorgers spraken louter ‘pidgin’ tegen hen. Maar de taal die de kinderen op hun beurt praatten, voldeed opeens aan allerlei regels en maakte onder andere gebruik van hulpwerkwoorden en uitgangen. Het was daarmee een zogenoemde creooltaal geworden.

Zo'n creolisering is ook in doventaal gevonden. Doven communiceren met gebaren volgens vaste regels en patronen. Deze gebarentaal is niet - zoals de populaire misvatting wil - een soort handgymnastiek die gebaseerd is op gesproken taal, maar een volwaardig, onafhankelijk taalsysteem. Wanneer dove kinderen in een omgeving opgroeien waarin een gebrekkige gebarentaal gebruikt wordt, passen zij die systematisch aan volgens universele principes. Pinker ziet in de creolisering van pidgin en gebarentaal een van de sterke aanwijzingen voor het bestaan van een aangeboren universele grammatica.

[p. 184]

Steven Pinker
Foto: Jenny Bauer

● Aangeboren systeem

De 6000 talen die op aarde gesproken worden, hebben bepaalde kenmerken gemeen, zoals congruentie, het gebruik van hulpwerkwoorden en inversieregels, het onderscheid tussen naamwoorden en werkwoorden, onderwerpen en lijdende voorwerpen. De functies die deze taalkenmerken vervullen, hebben in de verschillende talen blijkbaar dezelfde - op zichzelf willekeurige - vorm aangenomen. Geen mens zou het toeval noemen als overal op aarde exact hetzelfde QWERTY-toetsenbord voor de schrijfmachine was uitgevonden. De universaliteit van taalkenmerken is evenmin toevallig: het moet ons allen aangeboren zijn. Voor het leren van taal heb je eigenlijk niets anders nodig dan de juiste genen en de juiste stukjes brein.

Pinker heeft een standaardwerk geschreven dat ook voor niet-professionele taalkundigen en psychologen van belang is. Niettemin blijft de universele, aangeboren taalstructuur hypothetisch. Een grammatica-gen is vooralsnog niet gevonden. Maar ook wie zich niet in Pinkers ideeën kan vinden, moet erkennen dat zijn boek briljant is. Hij haalt veel taalverwervingsonderzoek aan, maar houdt het 500 pagina's lang bijzonder leesbaar door de soepele taal en de originele en sappige voorbeelden. Maar zijn schets van de evolutie van de ‘grammaticamodule’, aan het eind van zijn boek, is speculatief. Ook waagt hij zich aan een beschrijving van vijftien ‘families van instincten’, die samen met ‘taal’ en ‘perceptie’ de aangeboren systemen in ons brein zouden vormen. Zelf vreest Pinker dat deze lijst ‘Voor sommige lezers misschien het definitieve bewijs levert dat ik gek geworden ben’. Dat valt mee, denk ik. Maar het raadsel ‘waar taal vandaan komt’ is daarmee nog niet opgelost. En dat is maar goed ook - want dat zou ons het genot van boeken als Het taalinstinct ontnemen.

Steven Pinker: The Language Instinct. The New Science of Language and Mind. Londen (etc.), Penguin Books, 1994. Prijs: f 29,95. ISBN 0 14 017529 6.

Steven Pinker: Het taalinstinct. Het taalscheppend vermogen van de mens. Vertaald en voor het Nederlandsetaalgebied bewerkt door Peter Diderich. Amsterdam, Uitgeverij Contact, 1995. Prijs: f 99,90. ISBN 90 254 1152 5