Onze Taal. Jaargang 65

[p. 170]

Het pijnlijke misverstand van de zinskern
Grammaticaonderwijs [2]

Dr. Jannemieke van de Gein

Het grammaticaonderwijs op de basisschool kwijnt weg. Basisschoolleerlingen leren nauwelijks nog iets over taalstructuur, en het beetje dát ze leren, heeft een bedroevende kwaliteit. Jannemieke van de Gein, gepromoveerd op grammatica- en schrijfonderwijs in Nederland, maakt voor Onze Taal in vier artikelen een rondgang langs schoolboeken, schoolmeesters en schoolkinderen. In dit artikel een uniek Nederlands monstrum in het grammaticaonderwijs: de zinskern.

Wie het grammaticaonderwijs op de basisschool een warm hart toedraagt, zal tot zijn verbazing ontdekken dat hij het op één punt roerend eens kan zijn met degenen die om het luidst roepen dat dat grammaticaonderwijs met wortel en tak uitgeroeid moet worden. Het betreft hier de zogenoemde zinskern, een onderdeel van de moedertaaldidactiek dat volstrekt uniek Nederlands is. Dat komt niet doordat de kern van de Nederlandse zin anders is dan die van zinnen in andere talen, en ook niet doordat de notie ‘zinskern’ per definitie absurd is. Integendeel: wie geheel onvoorbereid gevraagd wordt om de zinskern aan te wijzen in de zin Op zijn gemak wandelt de man naar het postkantoor, heeft grote kans in één keer het juiste antwoord te geven: de man wandelt. En het lukt de argeloze taalgebruiker, aangemoedigd door dit succesje, dan ook wel om de zinskern aan te wijzen in de zin Het meisje bekladde vannacht de schoolmuren met gifgroene verf. In die zin is dan natuurlijk het meisje bekladde de schoolmuren de zinskern. Goed, zegt ieder weldenkend mens, al kan niet iedereen feilloos aangeven waaróm het goed zal zijn. Fout, zeggen sinds jaar en dag de taalmethodes. De kern van deze zin is het meisje bekladde, want het lijdend voorwerp is een zinsdeel dat altijd weggelaten kan worden uit een zin. En de zinskern van Bettie serveert koffie met koek? Is dat Bettie serveert? Natuurlijk.

Boersma introduceerde achtereenvolgens kapstokken, bruggen en pontjes, en klokken om ruimte te geven aan ‘een sterk spelelement in de denkarbeid’.

● Foefjes

De zinskern is gewoon een zeer misleidende naam voor onderwerp en gezegde. Deze zinsdelen vormen soms inderdaad een soort ‘kernzin’ (de man wandelt) maar vaker niet (het meisje bekladde, Bettie serveert: in het laatste geval maakt het heel wat uit wát Bettie serveert). De didactiek van de zinskern, al dertig jaar lang een constante in het moedertaalonderwijs, is erop gericht leerlingen snel en foutloos onderwerp en gezegde te leren vinden in elke zin. ‘Hopeloos’, verzucht dr. Marjolein van Dort-Slijper, als taalkundige verbonden aan het Instituut voor Neerlandistiek van de Universiteit van Amsterdam.

Kan het zijn dat de zinskern vanaf groep 6 (de vroegere vierde klas) zo-

[p. 171]

veel aandacht krijgt omdat leerlingen dan ook de spelling van het werkwoord moeten leren? Het snel vinden van de persoonsvorm is dan immers belangrijk. ‘Snel? Het duurt anderhalf jaar! Nee hoor, als het alleen daarom gaat, dat kan veel sneller, veel efficiënter’, vindt Van Dort-Slijper.

Niet alleen wordt bij het leren vinden van de zinskern het natuurlijke taalgevoel zoveel geweld aangedaan dat van ‘snel’ geen sprake is, ‘foutloos’ gaat het pas als leerlingen zich van foefjes gaan bedienen. ‘Ja,’ waarschuwt Van Dort-Slijper, ‘het lijkt dan dus alsof ze een beetje kunnen ontleden. Maar als ze een zinsdeel gevonden hebben, weten ze helemaal niet wát ze gevonden hebben.’

De zinskern, al dertig jaar een constante. Uit: Taal voor het leven (1960 en later)

8 Erik en Els spelen met zijn tweeën bij vader in de kamer.

Deze zin bestaat uit twee stukken:

a.	een stuk datje altijd moet gebruiken: Erik en Els spelen;
b.	een stuk waarvan je best wat kunt weglaten:

met zijn tweeën bij vader in de kamer.

We spreken af dat we dat laatste stuk noemen:

het blauwe stuk. We zetten daar een blauwe lijn om.

Dan ziet die zin er zo uit:

Erik en Els spelen met zijn tweeën bij vader in de kamer.

Schrijf nu de volgende zinnen over en zet de lijn om het blauwe stuk.

1.	Erik en Els luisteren in de kamer naar de radio.
2.	Zij hoorden het bericht over de storm.
3.	De antenne zwiepte op het dak in de wind.
4.	De bladeren waaiden op straat tegen de muren.
5.	De politieauto reed met grote snelheid door de straten.
6.	De boom viel dwars op de brede weg.
7.	De kraanwagen sleepte de grote stukken naar een grasveld.
8.	Els en Erik keken onderweg naar de dakpannen.

We hebben hier dan ook te maken met een hardnekkig misverstand, dat zijn oorsprong vindt in het haastig gelezen en zo mogelijk nog slechter begrepen werk van U.J. Boersma. Zij publiceerde in 1960 het proefschrift De syntaxis in het moedertaalonderwijs op de lagere school.

‘Wat zij vond,’ zegt Van Dort-Slijper, die het werk van Boersma en de gevolgen ervan heeft bestudeerd, ‘gaf aanleiding tot meer onderzoek. Dat was helemaal geen pasklare didactiek.’

Boersma's uitgangsgedachte achter de zinskern was wel goed. ‘Zij wilde de trucjes waarvan de leerlingen zich bedienden bij de zinsontleding uitbannen door méér uit te gaan van het natuurlijke taalgevoel en ze bijvoorbeeld bewust laten ontdekken welke taalbouwsels ze zelf wel naar vorm én betekenis afgerond vonden, zeg maar compleet vonden, en welke niet.’

● Gefrustreerd gevoel

Om het ontdekkingsproces te ondersteunen en te begeleiden introduceerde Boersma een zeer beperkt aantal zinstypen, vaste verbanden van twee of drie zinsdelen die samen een kernzinnetje vormen. Zij liet leerlingen die zinstypen zelf ontdekken door een voorbeeldzin te geven en de leerlingen naar analogie daarvan andere voorbeelden te laten zoeken. Naar analogie van De hond blaft maakten de leerlingen bijvoorbeeld Het paard draaft en, doorredenerend (‘Kan het ook met mensen, vertellen wat ze doen?’): Moeder zingt, Jantje lacht; met planten: De hoorn kraakt, De tulp bloeit; en met dingen: De klok tikt, Het schip vaart, De wind giert. En toen leerlingen ‘hoe-deeltjes’ aan dergelijke zinnen konden toevoegen (Het schip vaart snel, De tulp bloeit mooi, Moeder zingt vals), introduceerde Boersma het naamwoordelijk gezegde. Leerlingen ontdekten dat dat ‘zinnetjes met een hoe-deeltje in de kern’ waren: De hond is ziek, Het paard is moe, Moeder is boos, De tulp is rood. Uit de woordelijke weergave van de klassegesprekken die dat opleverde, blijkt dat leerlingen elkaar verbeteren en aanvullen. Van Dort: ‘Zij bood de leerlingen om te beginnen geen apparaat, geen termen. Zij deed alleen een beroep op hun intuïtie. Dat lukte feilloos.’

•
Ik koop, Hij pakt, Jij poetst, Het meisje bekladt. Wát dan? Zo'n werkwoord kán niet zonder lijdend voorwerp. Dat frustreert het taalgevoel.
•

Net zo kostte het leerlingen noch leerkrachten moeite om natuurlijke eenheden als appels kopen, een boek pakken, schoenen poetsen, de schoolmuur bekladden intact te laten. Juist het doorbreken van die eenheden levert problemen op. Ik koop, Hij pakt, Jij poetst, Het meisje bekladt. Wát dan? Zo'n werkwoord kán niet zonder lijdend voorwerp. ‘Dat frustreert het taalgevoel.’

Het is dan ook een van de onopgehelderde mysteries van de grammaticadidactiek hoe Boersma's werk - geen methode, maar een terreinverkenning, zoals zij het zelf meermalen nadrukkelijk noemt - destijds zo misverstaan is door de samenstellers van de Didactische aanwijzingen voor het grammaticaonderwijs op de lagere school. Want aan die aanwijzingen

[p. 172]

danken wij die zinskerndidactiek. ‘Evers en Van Gelder, de auteurs van die aanwijzingen, waren wel geïnspireerd door Boersma's proefschrift,’ zegt Van Dort-Slijper, ‘maar soms denk ik dat ze er misschien niet verder in gekomen zijn dan hoofdstuk 2.’

● Niet knippen maar bouwen

Van Dort zelf is ook geïnspireerd door Boersma's ‘proefnemingen’ - onderwijsonderzoek op zijn best en daardoor nog altijd spannende kost. ‘Het meest in het oog springend zijn die zinspatronen. Maar wat mij níet aanspreekt, is het in stukken knippen, het afbreken van zinnen.’

Inzicht in zinsstructuren geeft Van Dort liever door leerlingen zinnen te leren opbouwen. ‘Ja, het besef van bouwstenen, inzicht in het soort woorden dat ze nodig hebben om bepaalde boodschappen over te brengen. Als je taal gebruikt, dan communiceer je. Daarvoor gebruik je bepaalde patronen, bepaalde vormen. Je vertelt wat er gebeurde, wat iemand deed, hoe je dat vond, wat je gaat doen... En ik wil leerlingen ervan bewust maken hoe die patronen zijn, welke patronen ze gebruiken. En, nog mooier: dat ze er even boven gaan staan en de boodschap beschouwen om haar te vervolmaken, te verfraaien of te nuanceren, zodat ze niet vijf identiek gestructureerde zinnen na elkaar opschrijven bijvoorbeeld. Dus ze leren niet alleen te beschouwen wat ze gebruiken, maar ook wat ze kunnen gebruiken.’

•
Het einde van het zinskerntijdperk lijkt aarzelend ingeluid.
•

Putte Van Dort-Slijper voor de zinspatronen onder meer inspiratie uit het werk van Boersma, voor het uitwerken van de bouwstenengedachte ging ze te rade bij Den Hertog, eind van de vorige eeuw een vermaard schoolgrammaticus. De zinsbouwdidactiek die Van Dort aldus ontwierp, is verwerkt in de driedelige grammaticacursus die deel uitmaakt van de taalmethode Balans.

‘Over de zinsopbouwlessen die we ontworpen hebben, ben ik niet ontevreden’, zegt Van Dort. ‘We behandelen vier voor kinderen frequente patronen, met, à la Den Hertog, veel aandacht voor de relatie tussen woordsoort en zinsbouw, en met consequent de nadruk op de betekenis, de semantiek.’

En niet de zinskern? ‘Níet de zinskern!’

Geen zinskern... Uit: Grammatica in Balans. Illustratie: Juliette de Wit

● Einde zinskerntijdperk

Het einde van het zinskerntijdperk lijkt daarmee aarzelend ingeluid. Balans is misschien te uitgesproken anders dan alle andere taalmethodes om ingeburgerd te raken op de basisschool (zie ook het eerste artikel in deze serie), de methode is wél bekend en wordt door andere taalboekauteurs ook goed gelezen, én begrepen. In de ‘toelichting’ op de nieuwe taalmethode Taalleesland wordt met voorbeeldzinnen uit Balans duidelijk gemaakt hoe problematisch en tegennatuurlijk de zinskerndidactiek is. In Taalleesland zal men de zinskern dan ook tevergeefs zoeken. En ook van Zin in taal, een methode die nog volop in ontwikkeling is, is al bekend dat de zinskern daarin nadrukkelijk afwezig zal zijn. Dat geeft de burger moed.