Onze Taal. Jaargang 65

[p. 162]

Architectuur en adem
Gedachten over tekststructuur

Erik van der Spek

Aan een warrige structuur gaan meer teksten ten onder dan aan een slordige stijl. Schrijvers van rapporten, scripties en artikelen vinden het vaak lastig een heldere lijn en een logische volgorde aan te brengen. Taaladviesboeken komen meestal niet verder dan enkele summiere adviezen over tekststructuur. Een pleidooi voor meer aandacht voor de architectuur van een tekst.

Waarom een artikel over tekststructuur in een tijdschrift over taal en taalgebruik? Wat heeft tekststructuur met goed Nederlands te maken? Niets, als je goed Nederlands gelijk stelt met grammaticaal correcte zinnen zonder spelfouten. Alles, wanneer je vooral oog hebt voor communicatie en informatieoverdracht; dan blijkt dat een tekst pas ‘goed’ genoemd kan worden als die het gewenste effect bij de beoogde doelgroep teweegbrengt.

Wat maakt een goede tekst goed en een slechte tekst slecht? Deze ogenschijnlijk simpele vraag blijkt ook na decennia van onderzoek binnen de taalbeheersing, tekstwetenschap en aanverwante vakken nog steeds uiterst moeilijk te beantwoorden. Wat uit dit soort onderzoek echter wél naar voren komt, is dat grammaticaal correcte zinnen zonder spelfouten op zichzelf niet zo belangrijk zijn. Het is veel belangrijker dat een zin begrijpelijk is - maar ook begrijpelijkheid is een relatief begrip als de blik de zinsgrens niet passeert. Pas wanneer je de fragiele draden zichtbaar maakt die de zinnen onderling verbinden, komt er iets in beeld dat met tekstkwaliteit in verband gebracht kan worden.

● Zinnen zijn geen graten

Een tekst is meer dan een reeks zinnen op een rij. ‘Zinnen zijn geen graten, die je te pas en te onpas in de strot blijven steken’, schrijft Komrij in Heremijntijd. ‘Stijl is: architectuur en adem.’ De architectuur staat voor het bouwwerk, de hechte structuur; de adem zorgt voor de vloeiende zinnen, die vanzelf lijken te komen. Een tekst is bedoeld om een verhaal te vertellen. Een brief is een kort verhaal, een rapport is een lang verhaal. Een goed verhaal heeft een verhaallijn, aangevuld met eventuele nevenintriges. Het is die verháállijn die zo goed mogelijk tot zijn recht moet komen - de rest is ondersteuning. En dan maakt het geen verschil of we over een roman praten of over een softwarehandleiding.

En de structuur? Wat heeft die met de verhaallijn te maken? Om die vraag te beantwoorden, moeten we onderscheid maken tussen de inwendige en de uitwendige structuur. De inwendige structuur is de verhaallijn, de gedachtengang, de rode draad. De uitwendige structuur is de zichtbare geleding die de schrijver heeft aangebracht, met behulp van hoofdstukken, paragrafen, kopjes en dergelijke. In een ideaal geval is er een één-op-één-verhouding tussen beide en is elke stap in de verhaallijn zichtbaar in de uitwendige structuur.

● Valkuilen en missers

Zoals gezegd gaat het vaak mis met de structuur. Iedereen die wel eens met behulp van een ondeugdelijke handleiding een apparaat in elkaar heeft gezet, kan erover meepraten. Ook recepten munten niet altijd uit door een logische volgorde: ‘Scheid het eiwit van de dooiers. Klop de kruiden, het citroensap en de witte wijn door de eidooiers. Verwarm dit mengsel au-bain-marie. Voeg nu de stijf geklopte eiwitten toe.’ De lezer vraagt zich af hoe hij dit eiwit zo snel geklopt krijgt. Minder huiselijk zijn de gevallen waarin een slechtnieuwspresentatie zijn doel mist, omdat de toehoorders zo verlamd waren door het slechte nieuws dat ze geen oor meer hadden voor de argumenten, oorzaken en maatregelen die erop volgden. Ook in dit geval is de structuur vaak de boosdoener. Wanneer de spreker een goede inleiding aan zijn slechte nieuws laat voorafgaan, komt de klap minder hard aan. De spreker kan zijn publiek dan beter voorbereiden en duidelijk maken dat de directie de zaak in de hand heeft.

● Invalshoek

Wanneer het erom gaat een structuur te bepalen, kijken de meeste schrijvers naar hun onderwerp. Het algemene idee is dat je een onderwerp in plakjes kunt snijden; aan elk plakje wijd je een hoofdstuk en je hebt een structuur. Helaas, niets is minder waar. Neem het onderwerp ‘overspel’ en probeer het in bruikbare plakjes te snijden. Het resultaat kan variëren van Madame Bovary tot een aflevering van Dynasty. Iedere benadering, iedere invalshoek legt andere accenten, vergt een andere selectie en maakt een andere volgorde noodzakelijk. Anders gezegd: verschillende invalshoeken eisen verschillende structuren, en iedere structuur vertelt z'n eigen verhaal.

Nog een voorbeeld. Een ambtenaar van het Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen die vanuit zijn achtergrond als subsidieverstrekker een inventarisatie maakt van het toneelaanbod in de Randstad, zal een andere selectie maken dan een VVV-medewerker die een

[p. 163]

vergelijkbare selectie maakt voor buitenlandse toeristen. Bovendien zullen zij hun gegevens verschillend indelen: de scheiding tussen gesubsidieerd en ongesubsidieerd toneel is van belang voor de ambtenaar, niet voor de VVV-medewerker. Invalshoek, inhoud en structuur zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden.

● Vragen stellen

Een goede manier om te zien welke consequenties een bepaalde invalshoek heeft, is het formuleren van een centrale vraag. Het idee is simpel maar doeltreffend. Je stelt een vraag die als basis van de tekst kan dienen, een vraag die in de tekst beantwoord wordt. De vraag bepaalt de invalshoek. De stappen die je nodig hebt om van vraag naar antwoord te komen, vormen het uitgangspunt voor de structuur.

Opnieuw een voorbeeld. Een journalist die een artikel wil schrijven over de opvang van verslaafden in de Rotterdamse Pauluskerk, zal beginnen met een lijstje met onderwerpen. De aanpak van de Pauluskerk, de houding van de politiek, een schets van de lokale verslaafden en de gevolgen voor de omgeving zullen waarschijnlijk op dat lijstje voorkomen. Dan komt het moment om het materiaal te ordenen. De journalist kan op dit punt verschillende vragen centraal stellen. Twee mogelijkheden:

1	Hoe ervaren omwonenden de aanwezigheid van de Pauluskerk?
2	Wie maken er gebruik van de Pauluskerk en waarom?

Beide vragen stellen de journalist in staat zijn volledige lijstje af te werken, maar de volgorde waarin dat gebeurt en de accenten die gelegd worden, zullen sterk verschillen. Bij de eerste vraag staat het perspectief van winkeliers en omwonenden centraal, en de rubriek ‘gevolgen voor de omgeving’ zal dan ook meer gewicht krijgen. Bij de tweede vraag is het perspectief van de verslaafden gehanteerd, met als gevolg dat de aanpak van de Pauluskerk en het profiel van de bezoekers centraal komen te staan.

● Tekstmodellen

Veel verslagen, rapporten, artikelen en handleidingen zijn op dezelfde manier ingedeeld. In dergelijke teksten wordt, met andere woorden, steeds een vergelijkbaar verhaal verteld. Het onderwerp verschilt, maar de wederwaardigheden van het onderwerp zijn steeds dezelfde. Zoals in een klassieke avonturenroman een Held een Obstakel moet overwinnen om een Schat te vinden en zijn Geliefde te krijgen, zo moet in een hedendaagse beleidsnota een Probleem opgelost worden door de Oorzaken te analyseren, verschillende Mogelijke Oplossingen tegen elkaar af te wegen, en met behulp van Criteria te komen tot een Conclusie en eventuele Maatregelen.

Deze vaste verhaallijn maakt het mogelijk om structuurmodellen te maken die recht doen aan de ontwikkelingsgang van een tekst. Dergelijke modellen maken het de schrijver heel gemakkelijk: hij hoeft alleen nog maar de openstaande vakjes te vullen. Het tekstschema zorgt voor de rode draad. Omdat een tekstschema gebaseerd is op een logische behandeling van het onderwerp, krijgt een lezer de verschillende onderdelen bovendien op het juiste moment aangeboden. Dat draagt bij aan de overtuigingskracht van de tekst.

Als voorbeeld van een uitgewerkt tekstmodel ziet u hieronder een schema voor een adviesrapport. De rubrieken links bepalen de grote lijn, rechts wordt de invulling gepresenteerd. Niet alle rubrieken aan de rechterkant zullen altijd gevuld hoeven te worden.

Basisonderdeel:	Invulling:
1 Inleiding	1.1 Opdracht
	1.2 Aanleiding
	1.3 Probleemstelling
	1.4 Leeswijzer
2 Probleemanalyse	2.1 Beschrijving probleem
	2.2 Oorzaken probleem
	2.3 Gevolgen probleem
3 Mogelijke oplossingen	3.1 Inventarisatie mogelijke oplossingen
	3.2 Voor- en nadelen
4 Beoordeling	4.1 Toetsingscriteria
	4.2 Verantwoording criteria
	4.3 Toepassing criteria op oplossingen
5 Conclusie	5.1 Conclusie
	5.2 Aanbevelingen
	5.3 Implementatie

[p. 164]

De samenvatting, die niet in het schema is opgenomen, zal normaal gesproken nog aan de inleiding voorafgaan. Maar de strekking is duidelijk: wie een goed tekstmodel gebruikt (of zelf ontwikkelt), hoeft niet elke keer opnieuw het wiel uit te vinden. Tekstschema's zorgen dus voor tijdwinst bij het schrijven.

● Trechters en zandlopers

De meeste schrijvers maken bij het indelen óf gebruik van tekstmodellen, óf van algemene indelingsprincipes. Voorbeelden hiervan zijn het thematische principe (op onderwerp of aspect), het chronologische principe (gebaseerd op tijdsverloop of ontwikkeling) en het geografische principe (gebaseerd op een ruimtelijke indeling). Maar er zijn veel méér mogelijkheden. Als een schrijver een bijzonder accent wil leggen of een bepaald verwachtingspatroon wil doorbreken, kan hij een afwijkende structuur kiezen. Zo kan de schrijver gebruik maken van het trechtermodel als hij een zeer brede opening wil gebruiken. Dat kan een strategie zijn om een relatief onbelangrijk probleem in een bredere context te plaatsen en op die manier toch wat belangrijker te maken.

•
Wie een goed tekstmodel gebruikt (of zelf ontwikkelt), hoeft niet elke keer opnieuw het wiel uit te vinden.
•

Een variant op de trechter is de zandloper: een omvangrijke inleiding en een uitvoerig slot, maar een slanke taille. Een voorbeeld van een zandloperstructuur is een intern rapport over beveiliging waarbij de directie alleen geïnteresseerd is in de praktische consequenties. De inleiding bevat enige informatie in de breedte over het belang van beveiliging (aantallen inbraken in de regio, consequenties van gegevensdiefstal, et cetera). Vervolgens zoomt de schrijver in op de risico's die het bedrijf loopt. Het middenstuk bevat een korte schets van mogelijke beveiligingsmiddelen met hun voor- en nadelen. Aan het einde waaiert het rapport weer uit met een weergave van de voorgestelde maatregelen en de consequenties daarvan voor het bedrijf. Niet het waarom staat centraal, maar het hoe: de consequenties en de uitvoering. Het resultaat is een zeer praktisch rapport.

Onlangs verscheen van E. van der Spek het boek Schrijven met perspectief: structuuradviezen voor schrijvers, uitgeverij Martinus Nijhoff. De voorbeelden in de bovenstaande tekst zijn aan dit boek ontleend.