Onze Taal. Jaargang 65

[p. 158]

Mislukt dienstbetoon
Woordgroepen in het Groene Boekje

Harry Cohen - Brussel

De afgelopen maanden is in Onze Taal al enkele malen aangetoond hoe onvolledig, onsystematisch en gebruikersonvriendelijk het nieuwe Groene Boekje is. Dit alles wordt nog eens extra duidelijk bij een onderzoek van een bijzondere categorie trefwoorden, de zogenoemde woordgroepen. Waarom is tikkeltje zoveel moeilijker te vinden dan pietsje?

Van de hondderdduizenden woorden die het Nederlands rijk is, staat maar een deel in de Woordenlijst Nederlandse taal (het Groene Boekje). Waarom is het ene woord daarin wel opgenomen en het andere niet? Dat wordt uitgelegd in de paragraaf ‘Selectie van de woorden’, die aan de eigenlijke lijst voorafgaat (blz. 48-51). Men is uitgegaan van een reusachtige verzameling losse woorden, ontleend aan naoorlogse boeken, kranten, tijdschriften en journaals. Alle woorden die in meer dan een van deze bronnen werden aangetroffen, kregen een plaats in het Groene Boekje, de rest niet.

Van deze stelregel is op drie punten afgeweken. Ten eerste zijn bepaalde woorden toegevoegd omdat zij een hoge actualiteitswaarde hebben, zoals jojo-etappe. Deze komen dus niet uit de genoemde bronnen (of maar uit één daarvan), maar zij werden opgetekend door ‘mensen die een ruime ervaring hebben in het opsporen van nieuwe woorden’. Ten tweede is een aantal woorden die wél aan de toelatingseisen voldoen, buiten de woordenlijst gehouden omdat zij ‘fout’ zijn. Voor het merendeel gaat het om woordcombinaties die volgens ‘de meeste spellingdeskundigen’ niet aan elkaar geschreven behoren te worden, zoals weleens en jazeker.

● Gelach én ergernis

De derde afwijking vormt het onderwerp van dit artikel. Het Groene Boekje bevat namelijk een aantal trefwoorden die niet uit één woord bestaan, maar uit twee of meer woorden die op een of andere manier bij elkaar behoren, zoals in levenden lijve en bal masqué. Deze zogenoemde ‘woordgroepen’ werden niet aan de gebruikelijke bronnen ontleend; zij komen hoofdzakelijk uit grammatica's en schoolboeken.

Over deze woordgroepen is de laatste tijd veel te doen geweest. De ontdekking dat iemand die de juiste spelling van diefjesmaat wil kennen, in de woordenlijst niet onder de D, maar onder de T moet zoeken ('t is dief en diefjesmaat), gaf alom aanleiding tot luid gelach - en tot zwarte ergernis. Toch hebben we hier te maken met het effect van een ordeningsprincipe dat in alle woordenboeken en -lijsten over de hele wereld wordt gevolgd: de alfabetische rangschikking van de trefwoorden. Tegen dit systeem heeft geen mens bezwaar. Wat is er hier dan misgegaan?

Voor een onderzoek van deze kwestie hebben we de inventaris van dit soort trefwoorden in het Groene Boekje opgemaakt. Omdat er geen definitie gegeven wordt van wat daar gemakshalve ‘woordgroep’ wordt genoemd, werden alle trefwoorden genomen die een spatie bevatten. Woordcombinaties als kruidje-roermij-niet en asjemenou zijn dus niet meegeteld. Salto-mortale, allright en nasigoreng evenmin, want ook die krijgen in het Groene Boekje geen spatie. De aldus samengestelde lijst bevat ongeveer 670 woordgroepen. Daarbinnen kunnen enkele categorieën worden onderscheiden.

Illustratie: Frank Dam

● Goede gewoonte

In de eerste plaats is er een aantal woordgroepen die onveranderd uit een andere taal - vooral uit het Latijn, het Frans en het Engels - zijn overgenomen: alter ego, jus d'orange, all risk, prima donna, paso doble, dalai lama. Dergelijke gevallen bezorgen de gebruiker geen opzoekmoeilijkheden. Wie wil weten hoe je au bain marie schrijft, zoekt intuïtief onder de A, niet onder de B of de M. Zulke woordgroepen zijn immers rotsvaste verbindingen, doorgaans opgebouwd uit elementen die zelf geen onderdeel van de Nederlandse taal vormen. We zouden raar opkijken als we in een

[p. 159]

naslagwerk woogie of cologne als zelfstandige trefwoorden zouden aantreffen. Deze categorie, die 160 à 170 trefwoorden omvat, komt hier verder niet ter sprake.

De overige 500 woordgroepen bestaan uit inheemse of vernederlandste woorden, zoals zich het schompes werken, te rade gaan en naar avenant. In zo'n woordgroep is vrijwel altijd een ‘hoofdwoord’ aan te wijzen, meestal een zelfstandig naamwoord (als de wiedeweerga) of een archaïstische buigingsvorm (ten hunnent), in elk geval een woord dat buiten het verband van de woordgroep weinig of niet voorkomt. Dat hoofdwoord is gewoonlijk de aanleiding om een woordenboek of -lijst te raadplegen. Het is dan ook een goede gewoonte om inheemse woordgroepen in zulke naslagwerken achter het hoofdwoord te vermelden. Zo stond bijvoorbeeld in het oude Groene Boekje heg noch steg tussen haakjes achter steg. Evenzo is in de grote Van Dale ten bate van achter het trefwoord baat te vinden. Soms is er meer dan één hoofdwoord: te elfder ure is bij Van Dale zowel achter elfde als achter uur opgenomen.

● Vaakluizen

Het nieuwe Groene Boekje volgt een ander systeem. Elke woordgroep wordt als een afzonderlijk trefwoord behandeld en als zodanig gealfabetiseerd. Zo is ter wille van niet onder de W opgenomen, maar onder de T, 's anderendaags niet onder de A, maar onder de S. Deze werkwijze kan weinig kwaad wanneer het hoofdwoord vooropstaat. Bij moedermens alleen, puisje vangen, schampavie spelen, vaakluizen hebben, mine(s) maken en nog een zestigtal andere vinden gebruikers hier gemakkelijk wat zij zoeken. Zij krijgen er zelfs nog een brokje informatie bij, bijvoorbeeld dat je niet alleen scheep kunt gaan, maar het ook kunt zijn. Daar hebben zij het Groene Boekje weliswaar niet voor gekocht, maar alla, het is meegenomen.

Bij de overige woordgroepen (ruim 400) staat het hoofdwoord níet voorop en tja, die lijden vrijwel allemaal aan het diefjesmaat-syndroom. De een wat meer, de ander wat minden;

Table 1 Creatief alfabetiseren

trefwoord	te vinden onder de
Apezuur	Z (zich)
Behappen	I (iets)
Clinch	I (in)
Dompel	O (op)
Eenre	T (ten)
Faveure	T (ten)
Gevlij	I (in)
Hoelang	T (tot)
Inbrekerspad	O (op)
Juister	T (ter)
Kantore	T (te)
Leep	V (van)
Moederszijde	V (van)
Noppes	V (voor)
Opbrengstenkant	A (aan)
Privéhanden	I (in)
Regeringskant	A (aan)
Schompes	Z (zich)
Tikkeltje	E (een)
Uitgevershoek	I (in)
Verpinken	Z (zonder)
Wapengebied	O (op)
Zijnentwege	V (van)

dat hangt mede af van de mate waarin de opzoeker met de finesses van het Nederlandse idioom vertrouwd is. Wilt u bijvoorbeeld nagaan hoe sjakes gespeld wordt, dan zult u vooraf moeten weten dat er een uitdrukking zich sjakes houden bestaat; anders bent u verloren. Evenzo vindt u krommenaas alleen onder de V van van, hermandad onder de D (de heilige), faal onder de Z (zonder), onpas onder de T (te pas en te) en wiedes onder de N (goed geraden!). Moeilijk? Wat dacht u dan van aan tril, op vista, ter sluip, uit kostenoogpunt, van overheidswege? Zo moet ruim de helft van de circa vijfhonderd inheemse woordgroepen gezocht worden achter de voorzetsels te, ter, ten, in en van. De prijs voor de best verstopte woordgroep gaat overigens naar te kwader ure. Deze uitdrukking is niet bij uur te vinden, ook niet bij kwaad, ook niet op haar alfabetische plaats, maar via een achterdeurtje bij te goeder (kwader) ure. (zie ook tabel 1)

● Bron van onzekerheid

De onvindbaarheid van vele woordgroepen is een ernstig bezwaar, maar niet het enige. Stel, Marietje wil weten hoe je barbiesjes schrijft en ze gaat dat woord dus opzoeken. Stel verder dat ze geluk heeft en het vindt - onder de N van naar de barbiesjes gaan. Aldaar aangeland, krijgt ze echter de indruk dat bij barbiesjes geen ander werkwoord dan gaan gebruikt kan worden. U en ik weten dat je evengoed naar de barbiesjes geholpen of gewenst kunt worden, maar het Groene Boekje geeft die varianten niet en Marietje zal het dus nooit weten. Daarnaast is het haar niet duidelijk of ze dat gaan mag vervoegen. In het algemeen kun je in het Groene Boekje namelijk zien of een werkwoord vervoegbaar is (lopen, liep, gelopen); staat er niets achter, zoals bij buikspreken of touwtjespringen, dan is het onvervoegbaar. Bij woordgroepen ontbreken dergelijke aanwijzingen echter en daardoor blijft Marietje in het onzekere. Ander geval: Dien je bij op zijn elfendertigst dat zijn in haar te veranderen als het om een vrouw gaat? Bij op zijn hurken doen we dat immers ook, maar bij op z'n jan-boerenfluitjes weer niet. Twijfel dus, en het Groene Boekje zwijgt.

Kom nou, zult u zeggen, een woordenlijst is toch niet de plaats voor dit soort informatie. Precies, en daarom kunnen zulke woordgroepen beter niet in een woordenlijst worden opgenomen. Ze stichten daar, zoals Marietje net ervaren heeft, verwarring. (Bij een woordenboek liggen de zaken anders.) Bij het samenstellen van het Groene Boekje heeft men dit bezwaar kennelijk wel gezien, want een enkele maal wordt wél aangegeven of je aan een woordgroep iets veranderen mag, zoals bij ten tweede (etc.) male. Dat gebeurt echter niet systematisch (geen (etc.) bij ten noorden van of een uur gaans) en daardoor is deze hulp zelf weer een bron van onzekerheid voor de gebruiker.

Voor alle duidelijkheid: woordgroepen waaraan je geen letter kunt veranderen, zoals in lichterlaaie of naar bevind van zaken, zijn natuurlijk welkom. Hun aanwezigheid is echter pas echt van nut wanneer zij achter het hoofdwoord (of de hoofdwoorden) worden vermeld. Hierboven is uiteengezet hoe Van Dale dit doet bij ten bate van en te elfder ure. De rivaal van het Groene Boekje, De Nieuwe Spellinggids, past deze gebruikers-

[p. 160]

vriendelijke presentatiestijl eveneens toe. Soms komt dat boekje ons nog verder tegemoet: met voorbedachten rade bijvoorbeeld kan zowel via voorbedachten als via rade gevonden worden, maar is ook nog eens, à la Groene Boekje, in zijn geheel als trefwoord opgenomen. Dat laatste gebeurt echter niet altijd. Misschien vinden de samenstellers dat je bij een toegift niet zo systematisch te werk hoeft te gaan. (Wat jammer toch dat zij voor andere spellingproblemen een eigen winkeltje zijn begonnen!) (zie ook tabel 2)

● Allegaartje

Een derde klacht: de keus van de opgenomen woordgroepen. In de toelichting wordt over ‘selectie’ gesproken, maar onze inventaris geeft de indruk van een allegaartje: museumstukken als te viervoet, eendagsvliegen als in moslimhanden zijn (aan welk schoolboek of welke grammatica kan dat ontleend zijn?), een enkel spreekwoord (boontje komt om zijn loontje) en verder massa's woordcombinaties waarvan de vermelding zonde van de ruimte is (pak slaag, in het groot, op ooghoogte, gebeten op). Anderzijds ontbreken er talloze courante uitdrukkingen. (De lijst is ‘niet uitputtend’, zegt het Groene Boekje heel ingetogen.) Neem bijvoorbeeld de woordcombinaties van het type kunst- en vliegwerk, hand- en spandiensten, waarvan de spelling voor menigeen een probleem vormt. Daar zijn er zeker twintig van in omloop; het Groene Boekje bevat er één (mond- en klauwzeer).

Kortom, de woordgroepenverzameling van het Groene Boekje maakt een nog rommeliger indruk dan de rest. Volgens welk recept is deze ratjetoe eigenlijk bereid? Op blz. 49 wordt gezegd dat de woordgroepen niet op basis van frequentie zijn gekozen, maar het wordt niet duidelijk welk selectiecriterium dan wél is gehanteerd. In elk geval is van de vijf aldaar gegeven voorbeelden maar de helft in de woordenlijst terug te vinden...

Tabel 2 Woordgroepen in het Groene Boekje en De Nieuwe Spellinggids: de letter M als voorbeeld (- betekent: komt in deze bron niet voor; 1, 2 of 3 betekent: komt in deze bron bij respectievelijk één, twee of drie trefwoord(en) voor)

	GB	NS
Vreemdtalig
maître d'hôtel	1	1
mariage de raison	-	1
marketing mix	-	1
marriage encounter	-	2
mater dolorosa	-	1
mea culpa	-	1
medium shot	-	1
memento mori	-	1
ménage à trois	-	1
mens sana in corpore sano	-	1
mezza voce	-	1
mille fleurs	-	1
minimal art	1	1
missing link	-	1
mixed double	-	1
mixed grill	1	1
mixed pickles	1	1
modus vivendi	-	2
moment suprême	-	1
monologue intérieur	-	1
multiple choice	-	1
multiple sclerose	1	1
mutatis mutandis	1	1
Inheems
magere Hein	-	1
mans genoeg	1	-
medisch ethicus	-	1
met behulp van	-	1
met dien verstande	1	3
met inbegrip van	1	1
met luider stem	1	-
met name	-	2
met sint-jut(te)mis	1	-
met verve	1	1
met voorbedachten rade	1	3
met voordacht	1	-
midden- en kleinbedrijf	-	1
mijn en dijn	1	-
mijns inziens	1	1
mine(s) maken	1	-
mitsen en maren	1	-
moedermens alleen	1	-
moederziel alleen	1	-
mond- en klauwzeer	1	1
mond- en voetschilderkunst	-	1
munt- en penningkunde	-	1