Onze Taal. Jaargang 65

Het woordgeslacht van Engelse leenwoorden

Gerard Verhoeven en Frank Jansen

Het is het artikel in de krant. Daarover hoeven we niet lang na te denken. Dat ligt anders bij leenwoorden, en dan vooral de recente Engelse leenwoorden. Is het de of het paper, display, babyface, mobilhome en suit? En als we een keus maken, waarop is die keus dan gebaseerd?

Het Engels kent geen woordgeslacht. Toch heeft een moedertaalspreker van het Nederlands geen enkel probleem met de keuze tussen de en het bij Engelse leenwoorden. Althans, dat zeggen Liesbeth Koenen en Rik Smits in hun boek Peptalk. De Engelse woordenschat van het Nederlands (1992). Nederlanders gebruiken volgens Koenen en Smits een regelsysteempje dat van een verbluffende eenvoud is: elk Engels leenwoord krijgt de, tenzij het woord aan een van de volgende drie voorwaarden voldoet. De eerste is grammaticaal van aard. Er zijn ondersoorten van het zelfstandig naamwoord die in het Nederlands altijd het krijgen. Dat geldt dan ook voor het Engelse leenwoord. Het is het wandelen, het nadenken en daarom ook het hiken. Dus, als een onbepaalde wijs van een werkwoord functioneert als een zelfstandig naamwoord, wordt deze door het voorafgegaan. De tweede voorwaarde heeft met betekenis te maken. Stofnamen als plastic en nylon (door Smits en Koenen abusievelijk ‘anorganisch’ genoemd) krijgen altijd het.

[p. 157]

De derde regel, die wij het interessantst vinden, berust op analogie. Koenen en Smits stellen dat we ook voor het kiezen als het meest nabijgelegen Nederlandse woord een het-woord is. Waarom spreken we bijvoorbeeld van het suit? Omdat we ook van het pak (en het kostuum) spreken. Met nabijgelegen doelen zij op een Nederlands woord waarvan de klank of de betekenis sterk op het Engelse woord lijkt. Naast suit is daarom panel een goed voorbeeld. We zeggen het panel omdat het ook het paneel is.

● Bezwaar tegen analogie

De analogieregel van Smits en Koenen lijkt precies en dwingend, maar bij nadere beschouwing blijkt dat je er veel kanten mee op kunt. Neem lunchroom. Misschien is dat een de-woord wegens de betekenisovereenkomst met (de) ruimte. Maar zelfs als voor dit probleem van de keuze tussen vorm- en betekenisanalogie een principiële oplossing kan worden gevonden, blijven we zitten met twee andere problemen.

Ten eerste bestaat er bij veel leenwoorden geen nabijgelegen Nederlands woord. We hebben immers niet voor niets onze toevlucht gezocht in ontlening. Welke Nederlandse woorden komen bijvoorbeeld film, stickie en combo het meest nabij? Ons tweede bezwaar heeft te maken met de omgekeerde situatie: hoe kiezen we het ‘correcte’ nabijgelegen woord als er daarvoor, wat vorm of betekenis betreft, twee even goede kandidaten bestaan? Is voor pony ‘zekere haardracht’ nu (het) haar de analogiebron, of (de) haarlok? Dezelfde vraag kunnen we stellen voor budget (de begroting of het beschikbare bedrag) of city (de stad of het centrum). Het antwoord is makkelijk te geven als we steeds het Nederlandse woord kiezen waarvan het lidwoord overeenkomt met dat van het leenwoord. Maar daar schieten we natuurlijk niets mee op.

Ten slotte doet de analogieregel nogal eens een foute voorspelling. We noemen slechts het abstract (maar de samenvatting), het agreement (maar de overeenstemming) en het recital (maar de liederenuitvoering).

● Andere regels

Wij gaan voor de bepaling van het geslacht van leenwoorden net als Koenen en Smits uit van het gegeven dat de leenwoorden de krijgen tenzij een van de volgende regels van toepassing is. In tegenstelling tot Koenen en Smits stellen we een groter aantal regels voor, die tot een van de twee volgende categorieën behoren: de grammatica- en betekenisregels of die van de analogie. De volgorde is hier belangrijk, omdat ze de rangorde van belangrijkheid weergeven. Als een woord volgens de grammaticale en betekeniscategorie het krijgt, en volgens de analogie de, dan wordt het het.

Eerst iets over de grammaticaregels. Een onbepaalde wijs van het werkwoord die functioneert als zelfstandig naamwoord krijgt altijd het. Naast het winkelen, het bakken is het dus ook het shoppen, het racen. Hetzelfde geldt voor naamwoorden die afgeleid zijn van een werkwoord met behulp van het voorvoegsel ge-. Het is niet alleen het gedoe en het gepraat maar ook het gerace en het gehockey. Hierbij sluiten de naamwoorden aan die eindigen op de achtervoegsels -isme (het Thatcherisme) en -ment (het agreement), en op het onbeklemtoonde achtervoegsel -et, voor zover ze dingen aanduiden (het budget, het racket, maar wel als uitzondering de magic bullet).

Even hard zijn de volgende betekenisregels. Altijd het krijgen de namen van

-	talen: naast het Urdu, het Basic, het Pascal, het slang
-	sport en spel: naast het voetbal, het golf, het bridge, het scrabble
-	stoffen die geen eetwaar zijn: naast het ijzer, het chintz, het denim, het teak
-	abstraherende verzameltermen: naast het forum en het gezag, het platform, het panel, het sample, het recital, het design.

● De analogieregel

Een Engels leenwoord neemt het geslacht over van een nabijgelegen Nederlands woord, waarbij nabijgelegen op twee manieren moet worden gepreciseerd. Allereerst moet er ten minste gedeeltelijke overeenstemming in betekenis bestaan tussen het Engelse woord en het nabijgelegen woord. Oftewel, er moet ten minste één ding bestaan waarnaar ze alle twee verwijzen. Dat geldt dus wel voor bord en (black)board, maar niet voor riff ‘muziekloopje’ en rif ‘bij een atol’. Vandaar het board maar de riff. Volgens deze maatstaf is er dus ook geen verband tussen schort en shirt of short.

Bovendien moeten ook de vormen van het leenwoord en het nabijgelegen woord op elkaar lijken. Preciezer: in een eenlettergrepig woord mag wel de klinker drastisch afwijken, maar niet de medeklinkers aan het begin of het einde. Op deze manier is het geslacht verklaard van pocketbook (het boek), copyright (het recht), clipboard (het bord), science park (het park), weekend (het einde), enzovoort.

Helemaal compleet zijn de hier voorgestelde regels nog niet. Ze kunnen

•
Is voor pony ‘zekere haardracht’ nu (het) haar de analogiebron, of (de) haarlok?
•

immers het item, het shirt, en het interview niet aan. Wij hebben daarvoor nog geen oplossing gevonden. En dat geldt ook voor de categorie leenwoorden die (nog) geen vast lidwoord hebben, zoals badge, display, floppy, mobilhome, image, issue en suit. Toch wijst een flinke steekproef in de grote Koenen Eigentijds Nederlands uit dat we met onze regels meer dan 90% van de leenwoorden die al wel een vast lidwoord hebben, kunnen verklaren. We zijn benieuwd naar voorstellen die ook de resterende problemen kunnen oplossen.