|
| |
| |
| |
Hoe doen de buren het?
De Duitse spellingherziening 1996
Harry Cohen - Brussel
Kuß schrijf je binnenkort als Kuss, en radfahren wordt Rad fahren: ook in het Duitse taalgebied heeft men te maken met een spellingherziening. En ook daar is de nieuwe spelling neergelegd in de vorm van een samenstel van voorschriften en een woordenlijst. Maar voor het overige hebben onze buren het allemaal wel iets anders aangepakt. Harry Cohen nam een kijkje over de grens.
Wij zijn niet de enigen die aan het uiterlijk van de moedertaal zitten te morrelen. Ook in het Duitse taalgebied wordt dezer dagen een spellingherziening van kracht. De nieuwe regeling, waar vijftien jaar aan is gewerkt, zal gelden in Duitsland, Oostenrijk, Zwitserland en Liechtenstein. Naar verwachting zullen zes andere landen met een Duitstalige bevolkingsgroep zich bij het akkoord aansluiten.
| |
● Wilhelms thron
De tegenwoordige regeling stamt uit 1901-1902. Van hogerhand is er nauwelijks iets aan veranderd, maar in de jaren vijftig werd de zaak ‘voorlopig’ overgelaten aan uitgever Duden, en die heeft zowel het regelsysteem als de woordenlijst almaar uitgebreid en verfijnd, tot iedereen er tureluurs van werd. Toch is Dudens spellinggids, Die Rechtschreibung, een lichtgewicht boekje gebleven - een wonder van typografische comprimeerkunst. Opmerkelijk is ook de vorm waarin het publiek hier de spellingnormen gepresenteerd krijgt. Geen complex van voorschriften, maar een alfabetische lijst van praktijkproblemen, elk toegelicht met de nodige regels, wenken en voorbeelden. (Iets dergelijks zien we nu ook in de Nieuwe Spellinggids van Prisma, Wolters' en Van Dale.)
Aan de voorbereiding van de op handen zijnde Rechtschreibreform is Duden echter niet te pas gekomen, en de overheid pas heel geleidelijk. Deskundigen uit de betrokken landen pleegden geregeld overleg, publiceerden nu en dan een tussenbalans en gingen na de reacties van collega's en publiek opnieuw aan de slag. Tegenstanders van bepaalde (of alle) ingrepen konden zodoende hun bedenkingen in een vroeg stadium naar voren brengen. Zo bleek er nogal wat verzet te bestaan tegen het vervangen van de a in Kaiser en Mai door een e (naar het model van keine, meine e.d.), het schrijven van woorden als Boot met één o (als in rot, tot (‘rood’, ‘dood’) e.d.), en het schrappen van de h in Thron. (Volgens de legende was die h, die men in 1901 al had willen verwijderen, op bevel van keizer Wilhelm II blijven staan.) Aan dit soort bezwaren tegen onwennige consequenties van de nieuwe normen is tegemoetgekomen door het creëren van uitzonderingen, zonder iets aan de grote lijnen te veranderen. Alleen in één geval is een principiële concessie gedaan: een voorstel om zelfstandige naamwoorden niet meer met een hoofdletter te schrijven, werd al heel vroeg ingetrokken.
| |
● Regelwerk
Net als bij ons wordt de nieuwe spelling gepresenteerd in de vorm van een samenstel van voorschriften (Regelwerk) en een woordenlijst (Wörterverzeichnis). Daarmee houdt de overeenkomst echter op. Het Regelwerk is een gedetailleerd apparaat, dat begint met een compleet stel aanwijzingen voor de omzetting van klanken in letters. (Voorbeeld: in woorden als Bank wordt, net als in het Nederlands, de ng-klank die tussen de a en de k te horen valt, weergegeven door een n. Deze gewoonte is het onderwerp van een aparte regel.) Daarna volgen voorschriften voor het aaneenschrijven, voor het gebruik van koppeltekens, hoofdletters en leestekens, en voor het afbreken - alles bijeen 112 regels. Dat lijkt een hoop, maar tegenover de 212 van Duden is het een fikse vereenvoudiging.
Illustratie: Frank Dam
Het Wörterverzeichnis is daarentegen - anders dan onze Woordenlijst - zo sober mogelijk gehouden. Het bevat praktisch alle ongelede woorden, maar verder alleen die samenstellingen, afleidingen en woordgroepen waar spellingtechnisch iets mee aan de hand is. Alles bijeen rond 12.000 kale trefwoorden, zonder grammaticale bijzonderheden, zonder afbreekplaatsen, maar wel met andere nuttige wenken (zie verderop). Het samenstellen van uitgebreidere naslagwerken wordt aan particuliere uitgevers overgelaten. Duden mag natuurlijk meedoen, maar met zijn monopoliepositie is het afgelopen.
| |
| |
Dit Wörterverzeichnis beantwoordt waarschijnlijk aan het beeld van de ideale woordenlijst dat Vermeer en Coenders schetsten in het aprilnummer van Onze Taal (blz. 82). De samensteller van het Groene Boekje heeft intussen laten weten dat een dergelijke opzet in strijd zou zijn met zijn opdracht. De Nederlandse Taalunie wilde namelijk een woordenlijst die niet alleen aansluit bij de behoeften van de taalgebruikers, maar daarnaast ook het hedendaags taalgebruik representeert. Zodoende ontstond een lijst die, zoals de auteur het uitdrukt, ‘ons een spiegel voorhoudt van de hedendaagse maatschappij’ (de Volkskrant, 28-2-1996).
| |
● Aupairmädchen
Wat onmiddellijk opvalt, is dat in het Duits - toch een zeer verwante taal - heel andere spellingproblemen centraal staan dan bij ons. Terwijl wij ons vooral druk maken om bastaardwoorden en de tussen-n, windt men zich daar op over hoofdletters en aaneenschrijven. Van de rond duizend trefwoorden in het Wörterverzeichnis die een spellingverandering hebben ondergaan, gaat het bij meer dan de helft om deze twee problemen. Vaak zelfs om beide tegelijk. Een klassiek probleem is bijvoorbeeld: radfahren (‘fietsen’) in één woord tegenover Auto fahren in twee. Dat is niet alleen moeilijk leerbaar, maar het leidt ook tot vreemde woordbeelden. Wanneer je radfahren gaat vervoegen, duikt er namelijk in dat werkwoord een hoofdletter op: ich fahre Rad. Maar bij eislaufen (‘schaatsen’) is het wéér anders: ich laufe eis, want eis wordt hier - volgens Duden althans - niet meer als zelfstandig naamwoord aangevoeld.
Bij het aaneenschrijven door middel van koppeltekens doet zich iets dergelijks voor: au pair heeft geen hoofdletters, maar Au-pair-Mädchen krijgt er twee. Het Regelwerk trekt dat allemaal keurig recht, maar het heeft er wel ruim dertig regels voor nodig, met de nodige subregels, bijzondere gevallen en uitzonderingen. Het wordt nu Rad fahren, Eis laufen en Aupairmädchen. In ‘onoverzichtelijke samenstellingen’, zoals Haushaltmehrzweckküchenmaschine (vertaalt u dat zelf even?), blijft het streepje facultatief.
| |
● Großschreiben of niet?
Het gebruik om zelfstandige naamwoorden met een hoofdletter te schrijven, levert op zichzelf natuurlijk geen moeilijkheden op. De problemen beginnen pas bij de zogenoemde substantiveringen: woorden die oorspronkelijk geen zelfstandig naamwoord zijn, maar in een bepaald verband als zodanig fungeren. Het bijvoeglijk naamwoord schwarz bijvoorbeeld krijgt doorgaans geen hoofdletter, maar in ein Schwarzer (‘neger’), ins Schwarze treffen (‘in de roos schieten’) of in Schwarz gehen (‘in de rouw zijn’) wel. Dit systeem wordt nu uitgebreid. In woordgroepen als im Voraus (‘bij voorbaat’), aufs Neue (‘opnieuw’), den Kürzeren ziehen (‘aan het kortste eind trekken’) en vele, vele andere zal voortaan een hoofdletter voorkomen. Dit leidt tot nieuwe subtiliteiten, zoals 17-jährig naast der 17-Jährige of X-Beine naast x-Achse (de hoofdletter slaat op de vorm van de benen, de kleine letter op de naam van de as). Dit deel van de regeling ziet er uit als een welgeordend bos, maar er staan wel erg veel bomen in.
Vaker dan in het Nederlands brengt men door al dan niet aaneen te schrijven een betekenisverschil tot uitdrukking. Zo betekent großschreiben voortaan ‘met een hoofdletter schrijven’, maar groß schreiben ‘met grote letters schrijven’ of figuurlijk ‘veel belang hechten aan’. (Tot nu toe was het andersom.) Gelukkig staat er in het Wörterverzeichnis bij zo'n valkuil altijd een waarschuwing. Dit is overigens niet het enige gebruikersvriendelijke trekje van dit naslagwerk. De lezer krijgt ook een signaal wanneer de spelling van een woord gewijzigd is en wanneer twee woorden gevaarlijk veel op elkaar lijken (Komplement, Kompliment) of dezelfde uitspraak hebben (leeren, lehren (‘ledigen’, ‘leren’)). Verder zijn spellingvarianten gemarkeerd als zij alleen gebruikelijk zijn in Oostenrijk (zuhause i.p.v. zu Hause), in Zwitserland (Müesli i.p.v. Müsli) of in een bepaalde vaktaal (Oxid i.p.v. Oxyd).
| |
● Dasssatz
Een heel andere groep van nieuwe spellingregels heeft betrekking op leenwoorden. In een aantal gevallen (maar lang niet in alle!) verandert de Griekse ph in f, de Griekse rh in r, de Franse -é in -ee, en de uitgang -tiell in -ziell (Paragraf, Myrre, Kommunikee, potenziell, maar Philosophie en Rhythmus blijven ongewijzigd). Enkele andere vernieuwingen (‘Eindeutschungen’) zijn Ketschup, Spagetti, Maläse (‘malaise’), Nessessär (‘necessaire’), puschen (‘pushen’) en Portmonee. Nergens wordt de bestaande schrijfwijze evenwel afgeschaft; er wordt gewoon een variant toegevoegd. Soms heeft de oude vorm de voorkeur, soms de nieuwe. (Het systeem van ons oude Groene Boekje dus, compleet met de verwijzingswoordjes zie en ook.) Het geheel doet nogal chaotisch aan, maar op een andere manier dan bij ons. Geen halfslachtigheden van het type elektronica, noch kinderpesters van het type locatie/lokalisatie, maar voor de rest hebben Duitstaligen alle reden om te blijven zeggen:
Fremdwörter sind Glückssache.
•
De lezer krijgt ook een signaal wanneer de spelling van een woord gewijzigd is en wanneer twee woorden gevaarlijk veel op elkaar lijken of dezelfde uitspraak hebben.
•
Terug naar de inheemse woorden en wel die waarin het teken ß voorkomt. (In Nederland spreekt men wel van Ringel-s, maar die term is in het Duits onbekend.) Door een aanscherping van de regels moet dit teken in een honderdtal gevallen vervangen worden door ss. Voortaan is het Kuss, Schloss, er isst (‘hij eet’), Prozess. En ook Stewardess, Hostess, Fitness, Fairness (tot nu toe Stewardeß, enz.). Het meest gebruikte woord in dit rijtje is waarschijnlijk het voegwoord daß (voortaan dus: dass). Een zin waarin dat woordje voorkomt, noemt men wel een daß-Satz. Dat wordt nu Dasssatz (nakeurspelling dass-Satz).
De overige veranderingen raken slechts kleine groepjes woorden.
| |
| |
Twee daarvan zijn echter de aandacht waard. In de eerste plaats de gevallen waarin de spelling veranderd wordt teneinde alle tot één familie behorende woorden hetzelfde uiterlijk te geven (‘Stammprinzip’). Zo krijgt numerieren (‘nummeren’) een dubbele m in verband met Nummer. Stengel wordt Stängel wegens Stange. Opmerkelijk is dat men bij het opsporen van familiebanden niet gekeken heeft naar de uitkomsten van taalhistorisch onderzoek, maar naar de betekenis die de leek vandaag aan de woorden hecht. Neem Tolpatsch (‘klungel’). De letter 1 wordt verdubbeld omdat het woorddeel tol velen doet denken aan toll (‘dwaas’). In werkelijkheid is Tolpatsch afgeleid van een Hongaarse spotnaam voor infanteristen. Een aardig voorbeeld is ook verbleuen (‘afranselen’). Dat wordt nu verbläuen vanwege de associatie met blau (jemanden grün und blau schlagen). Het woord heeft echter niets met kleuren te maken; het stamt af van een niet meer bestaand woord dat ‘slaan’ betekende. Een heel andere benadering dus dan bij ons, waar je zonder etymologische kennis niet kunt begrijpen waarom in het Groene Boekje die lange lijst van samenstellingen met katten-wordt voorafgegaan door kattebelletje zonder tussen-n.
| |
● Bet(t)tuch
Een andere belangwekkende categorie is die van de drievoudige medeklinker. Volgens de tegenwoordige regeling dient men, wanneer in een samenstelling drie gelijke medeklinkerletters achter elkaar dreigen te komen, er één weg te laten, tenzij de daaropvolgende letter weer een medeklinker is. Dus Schiff + Fahrt wordt Schiffahrt, Brenn + Nessel wordt Brennessel, maar Sauerstoff + Flasche wordt Sauerstoffflasche. Bij afbreking komt zo'n weggelaten medeklinker weer boven water: Schiff-fahrt, Brenn-nessel (ongeveer zoals ons dineetje bij afbreking weer diner-tje wordt). Deze regel wordt nu ingetrokken; voortaan is het dus altijd Schifffahrt en Brennnessel. Opgelet: Bettuch (‘beddelaken’) wordt Betttuch, maar Bettuch (‘gebedskleed’) verandert niet. Alles bijeen een hele opluchting voor menselijke en elektronische spellers.
De nieuwe regeling wordt vanaf het schooljaar 1998-1999 de norm bij overheidsdiensten en in het onderwijs. De oude spelling zal echter tot 2005 niet fout worden gerekend. Zodoende behoeven er geen schoolboeken voortijdig te worden vervangen.
|
|
Auteursrechtelijk beschermd