Onze Taal. Jaargang 65

[p. 104]

Het proefschrift van... Jacqueline Hulst

Vertalen
Mieke Zijlmans

Een slechte vertaling is een bron van ergernis, of het nou gaat om een roman, een gebruiksaanwijzing of om een toeristisch foldertje van de VVV. Wanneer de ogen voortdurend aan de woorden blijven haken, terugspringend naar zinnen die al gelezen zijn maar desondanks niet begrepen, steekt wrevel de kop op. Het leukste tijdverdrijf op zo'n moment is nog proberen de onfortuinlijke gedachtenkronkels van de vertaler te traceren door te reconstrueren wat er in de oorspronkelijke tekst gestaan moet hebben. Dat de vertaler op dat moment zijn doel voorbij schiet, mag duidelijk zijn.

In wezen was zo'n reconstructie precies wat vertaalwetenschappers van oudsher deden wanneer ze theorieën opstelden over de wijze waarop vertalingen beter konden. Ze namen de oorspronkelijke, onvertaalde tekst erbij en bestudeerden op woord- en zinsniveau waar de vertaler het spoor bijster was geraakt.

● Brontekst niet heilig

Dat is niet de manier om echt inzicht te krijgen in de problematiek van het vertalen, meent de Utrechtse taalwetenschapper dr. Jacqueline Hulst. Zij is op 15 december 1995 gepromoveerd op ‘De doeltekst centraal’. De titel van haar boek geeft meteen aan waar het handvat voor zo'n onderzoek volgens haar wél zit. Voor vertalingen van teksten die functioneel, informatief en vaak ook overtuigend moeten zijn, dient het eindresultaat het belangrijkste criterium te zijn.

Hulst hield een informatieve folder van het Instituut voor de Tropen tegen het licht, evenals teksten van de Amsterdamse VVV en het Spaans verkeersbureau, en een instructietekst voor de aankoop van een dagkaart voor het openbaar vervoer. Aangezien Hulst van huis uit hispanist is, maakte ze gebruik van vertalingen van het Nederlands in het Spaans en vice versa.

In tegenstelling tot de gangbare opvatting vindt Hulst niet dat bij dit kaliber teksten de oorspronkelijke formulering heilig is. Niet dat het om het even is hoe het eigenlijke verhaal er uitziet, maar de vertaling is pas geslaagd wanneer die het oogmerk en de essentie van het origineel overbrengt. Gebrekkige vertalingen kunnen volgens haar verschillende oorzaken hebben. De vertaler beheerst een van beide talen onvoldoende om de overstap zonder haperen te kunnen maken. Hij of zij ziet in de oorspronkelijke tekst niet hoe de opbouw van de tekst het doel ervan ondersteunt. Of de vertaler heeft geen duidelijke voorstelling van de doelgroep.

Hulst ontwikkelde een norm, een ‘stappenplan’ voor de analyse van reeds bestaande vertaalde teksten. Ten eerste kijkt ze naar tekstuele kenmerken, zoals structuur en inhoud. Hoe verhouden zinnen en delen van zinnen zich tot elkaar? Daarna volgt het opsporen van inhoudelijke begrippen en de verbanden daartussen. Hulst: ‘Zo ontstaat een overzicht van de onderlinge samenhang tussen alle zinnen en die tussen alle opgevoerde begrippen.’

Wanneer dat overzicht er ligt, probeert de onderzoeker de intentie van de vertaler te achterhalen. Als het goed is, moet hierna duidelijk zijn waarom de tekst in elkaar zit zoals dat het geval is. Is dat na deze analyse nog niet te volgen, dan klopt er iets niet en zou in principe boven moeten komen drijven waar de fout zit.

Leg er eenzelfde analyse van de oorspronkelijke tekst naast, en het wordt duidelijk waar de verschillen in structuur en inhoud zitten en in hoeverre de veranderingen van de hand van de vertaler functioneel zijn.

Uit die laatste vergelijking maakt Hulst op dat veranderingen de ene keer niet, de andere keer zeker wel succesvol zijn. Sterker: ze zou willen dat vertalers vaker het initiatief tot inhoudelijke en structuurverandering namen.

● Culturele valkuil

Ze laat een vertaling zien van een Spaans VVV-tekstje, waarin een voor Nederlanders onbegrijpelijk verband wordt gelegd tussen het feit dat Madrid in 1606 hoofdstad wordt en de bekendheid van Don Quichot. Haar Nederlandse proefpersonen begrepen niet wat die twee gegevens met elkaar te maken hadden en de vertaler had dat kunnen voorzien. De onduidelijkheid ontstaat doordat het jaartal 1606 bij Nederlanders geen belletje doet rinkelen: de eerste druk van ‘Don Quichot’ verscheen namelijk in 1605. Een jaar later was hij in Spanje al een held.

De onderzoeker waarschuwt voor de valkuil van een cultureel bepaald Spaans verband dat de Nederlandse lezer niet meekrijgt: de lezer moet voor de vertaler in feite belangrijker zijn dan zijn opdrachtgever. In dit soort gevallen raadt Hulst aan hetzij het voor de doelgroep onbegrijpelijke grapje te schrappen, of er zo veel woorden aan te besteden dat iedereen het ook werkelijk snapt. ‘Schrijf nooit iets op wat je zelf niet begrijpt.’

Ze heeft nog meer tips voor vertalers. ‘Je wint tijd door de brontekst eerst heel grondig puur functioneel te lezen. Waarom zit de tekst zó in elkaar, en hoe kun je de structuur van het betoog ook in je vertaling intact laten? Doorgrond wat er precies staat en kies pas dan welke gegevens en begrippen je uiteindelijk gebruikt.’ Dan moet het vertalen toch lukken, meent Hulst.