Onze Taal. Jaargang 65

Van woord tot woord

Marlies Philippa

Kantoor

Hebt u ook zo'n hekel aan die discussies over spelling? Het woord tussen-n roept langzamerhand allergische reacties bij me op. Spelling dient een hanteerbaar regelsysteem te zijn met als enig doel taal zichtbaar te maken. Met het wezen van taal heeft spelling niets van doen. Maar door al dat vervelende en schoolmeesterachtige gekissebis zou je soms vergeten hoe leuk spelling ook kan zijn.

Zo kan spelling gebruikt worden bij etymologisch onderzoek. Een voorbeeld: uit de spelling coffee in het Engels naast Kaffee in het Duits kan men afleiden dat het Duitse woord zeker niet en het Engelse mogelijk wel aan het Nederlands ontleend is. Er is ook een ander raakvlak tussen etymologie en spelling: etymologische spelling. Daarvan is sprake bij woorden als thuis en thans, die een -h- hebben omdat ze respectievelijk van te-huis en te-hant(s) komen.

● Van o naar a in leenwoorden

In mijn bijdrage aan het januarinummer hebben we een voorbeeld van etymologische spelling gezien bij het Franse compter ‘rekenen’, dat eerder als conter werd geschreven. In contant betalen vinden we de oude spelling nog terug, maar ook in kantoor, dat van het Franse comptoir ‘rekentafel, rekenkamer’ komt. Interessant is de -a- in de eerste lettergreep van het Nederlandse kantoor, in een onbeklemtoonde lettergreep dus. Het etymologisch woordenboek van De Vries zegt dat het wel vaker voorkomt dat zo'n onbeklemtoonde -o- van Franse leenwoorden in het Nederlands in een -a-verandert. Er zijn inderdaad heel wat voorbeelden.

Arduin ‘hardsteen’ komt van het Oudfranse ordon, dat eigenlijk ‘ordelijk gehouwen steen’ betekent. Het woord orde zit erin. Kampanje is ontleend aan compagne, een oudere vorm van compagnie. Karwei bestaat naast het woord corvée, waarvan het afkomstig is. Katoen is een Arabisch leenwoord, maar het is via het Franse coton in het Nederlands beland, vanwaar het - uiteraard met een a! - het Duitse Kattun opleverde. Uit het Middelnederlandse loef ontstond het Middelfranse lof ‘loefzijde’, waar het werkwoord lovier (Nieuwfrans louvoyer) van gemaakt is. Dat werd in het Nederlands ontleend als laveren en vandaar kwam het in het Duits als lavieren. Kardeel ‘hijstouw’ is afkomstig van het Oudfranse cordel (Nieuwfrans cordeau), een afleiding van corde (dat wij ontleend hebben als koord). Gareel/greel kwam in het Middelnederlands meestal voor als goreel. Het stamt van het Oudfranse gorel. Naast gordine ‘gordijn’ (uit Oudfrans curtine/cortine) kende het Middelnederlands ook gardine. In deze vorm is het in het Duits en het Zweeds terechtgekomen.

● Nieuwe klankkleuren

In de bovengenoemde gevallen hebben we in het Nederlands een a gekregen waar het Frans een o had. Maar we treffen in Middel- en Nieuwnederlands naast ribaud ‘schurk’ ook rabaud aan, naast Michiel Machiel en naast limoen lamoen, waarbij steeds een i in een a is veranderd. Het gaat dus niet om de Franse o-klank die aan verandering onderhevig is, maar om een Nederlandse vorm van de onbeklemtoonde klinker, de sjwa, de toonloze, kleurloze e. In onbeklemtoonde lettergrepen verliezen klinkers hun kleur: politie wordt pelisie en banaan benaan. Er ontstaat een sjwa. Zo'n sjwa is meestal u-achtig, maar kan ook als a worden opgevat. De taalgeleerde Heeroma was van mening dat via de toonloze sjwa een nieuwe klankkleur kan ontstaan. Ik denk dat de sjwa niet per se toonloos hoeft te zijn, maar dat er diverse kleurschakeringen mogelijk zijn. Wellicht herinnert u zich de garoete(n) (groeten) uit een typetje van Paul van Vliet en het vergetan (vergeten) van André Hazes. Mijn zoontje is er heilig van overtuigd dat een meloen een maloen is.

Laten we terugkeren naar de spelling en naar kantoor. In het Russisch komt dit voor als kontóra (dat volgens de Russische uitspraakregels als kantóra wordt uitgesproken). Op grond van deze spelling valt niet uit te maken of het woord aan het Nederlandse kantoor of aan het Duitse Kontor is ontleend. Maar omdat het aanvankelijk - in de tijd van Peter de Grote, in 1721 - als kantóra werd geschreven, kan men ervan uitgaan dat het een Nederlands leenwoord in het Russisch is.