Onze Taal. Jaargang 65

[p. 100]

Woordenboek van de poëzie
Rouwmantel

Guus Middag

Gerrit Kouwenaar heet een moeilijke dichter te zijn en dat is hij ook wel, maar wie hem leest, leert zijn taal snel verstaan. En soms is hij helderder dan gedacht, bijvoorbeeld in dit gedicht over een zeldzaam helder moment:

Zo helder is het werkelijk zelden, men ziet
het riet wit voor de verte staan

iemand klopt aan, vraagt water, het is
een verdwaalde jager

het antwoord is drinkbaar, zijn kromme weg
uitlegbaar in taal

in zijn weitas een bloedplas, het water
verspreekt zich al pratend in wijn

kijk, zegt hij, omstreeks het riet wijzend bij wijze
van afscheid, dit is een rouwmantel

later staat zijn glas daar nog, men ziet
het riet en eet wat -

Dit is een gedicht met een duidelijke anekdote, een verhaal ‘uitlegbaar in taal’: iemand zit naar buiten te kijken, er klopt een verdwaalde jager aan, ze drinken en praten wat, de jager neemt afscheid en de gastheer kijkt weer naar buiten. Er zijn wat eigenaardigheden, maar die zijn wel te begrijpen. ‘Het antwoord is drinkbaar’ is een korte samenvatting van wat de peinzende rietkijker tegen de verdwaalde jager gezegd moet hebben: ja, ik heb wel een glaasje water voor u, komt u even binnen. ‘Zijn kromme weg uitlegbaar in taal’: de jager is verdwaald, maar het blijkt mogelijk hem te vertellen hoe hij is misgelopen en hoe hij zijn kromme weg moet vervolgen om weer op de goede weg te komen. ‘Het water verspreekt zich al pratend in wijn’: na het eerste glaasje water voor de dorstige jager raken de heren met elkaar in gesprek, en blijkbaar kunnen ze het wel goed met elkaar vinden, zodat de gastheer besluit het water te vervangen door wijn.

De laatste formulering is typisch voor Kouwenaar: een handeling van het onderwerp (de gastheer vervangt het water door wijn) springt over op het voorwerp (het water vervangt zichzelf door wijn; het water wordt vanzelf spraakwater). Grammaticaal is dat niet helemaal juist, en in de praktijk helaas onmogelijk, maar het levert wel een aardige dubbelzinnigheid op. Zich verspreken betekent eigenlijk iets anders: woorden verhaspelen of iets zeggen wat men niet wilde zeggen. Misschien gaan de heren wel, onder invloed van de wijn, met iets lossere of zelfs dubbele tong spreken. Maar deze passage roept bij bijbelvaste lezers ook meteen een van de wonderen van Jezus in herinnering: tijdens de bruiloft van Kana wist Hij door het uitspreken van een enkel woord water in wijn te veranderen.

● Raadsels

Water en wijn, en dan ook nog in één strofe optredend met bloed: dat zijn drie christelijke ingrediënten. Een jager die onaangekondigd langskomt, met in zijn weitas bovendien een bloedplas: hij kan ook een verzinnebeelding van de dood zijn.

En wat bedoelt hij precies als hij juist bij zijn afscheid ‘omstreeks het riet’ wijst en zegt: ‘dit is een rouwmantel’? Als hij niet dronken is, bedoelt hij dan dat het riet een rouwmantel is? Staat het als een mantel om de plek waar hij zojuist een vogel heeft geschoten? Of bedoelt hij het algemener? Het is najaar (witte riet-pluimen) of winter (rijp, sneeuw); is het witte kleed van het riet het rouwkleed van de natuur? Of wil hij, terwijl hij zijn hand heft, alleen maar op zijn eigen groene jagersjas wijzen, die een rouwmantel is omdat hij als jager altijd de dood met zich meedraagt, in zijn weitas namelijk. In de laatste regels is de mysterieuze gast vertrokken, maar het is wel duidelijk dat zijn bezoek de peinzende rietkijker niet onberoerd heeft gelaten. Ook als we afzien van alle mogelijke symboliek: de dood is hier even op bezoek geweest.

Een helder gedicht, ja, maar met onheilspellende mogelijkheden en de nodige raadsels. Toen ik eens bij toeval las dat rouwmantel ook de naam van een vlinder is, haastte ik mij naar de naslagwerken om te zien of ik met deze kennis mijn voordeel kon doen. Ik weet nu bijna alles over de rouwmantel. Ik weet nu dat de Nymphalis antiopa een prachtige vlinder is, iets groter dan een dagpauwoog, donkerbruin tot zwart met een lichtgele band langs de vleugels, met een opmerkelijk trekgedrag, in Nederland voor uitgestorven gehouden, maar de afgelopen zomer opeens in groten getale waargenomen. Maar ik weet inmiddels ook dit: deze wetenschap helpt ons in de laatste regels van het gedicht van Kouwenaar vermoedelijk niet veel verder.

● Vertaalfout?

Later trof ik in een korte beschouwing van Rein Bloem de verrassende suggestie aan dat we hier misschien te maken hebben met een vertaalfout. Bloem weet dat Kouwenaar een deel van het jaar in Zuid-Frankrijk woont en daar veel van zijn gedichten schrijft. Hij veronderstelde dat de Nederlandse dichter de Franssprekende jager misschien verkeerd heeft verstaan. Maar zijn suggestie stelde mij eerlijk gezegd nogal teleur. ‘La nature est en deuil’, zou de jager gezegd hebben, Frans voor ‘de natuur is in de rouw’. Dat kan, maar Bloem vertelde er niet bij hoe Kouwenaar vervolgens op zijn rouwmantel is uitgekomen.

[p. 101]

Als de jager zelf ook een beetje dichterlijk aangelegd was, dan heeft hij misschien niet alleen gezegd dat de natuur in de winter in de rouw is, maar ook dat zij dan een mantel draagt - al dan niet een rouwmantel, die zij in de lente opgelucht weer kan uittrekken. ‘Le temps a laissié son manteau’, klinkt het tot drie keer toe in een bekend lenterondeel van Charles d'Orléans. ‘Het jaar heeft zijn jas niet meer aan’, vertaalde Willem Wilmink.

Vertaalfout? Vlinder? Ik weet het nog steeds niet. Voorlopig houd ik het nog maar even op de meest vertrouwde betekenis van rouwmantel: ‘huik’.