Onze Taal. Jaargang 65

[p. 92]

Wat doet Tijn de Taaljutter?
Grammaticaonderwijs [1]: de schoolboeken

Dr. Jannemieke van de Gein

Het grammaticaonderwijs op de basisschool kwijnt weg. Dat is begrijpelijk, want zo verheffend was dat eindeloze woordbenoemen en zinsontleden nu ook weer niet. Maar het is ook zorgelijk, want basisschoolleerlingen leren nauwelijks nog iets over taalstructuur. En het beetje dát ze leren, heeft een bedroevende kwaliteit. Jannemieke van de Gein, gepromoveerd op grammatica- en schrijfonderwijs in Nederland, maakt voor Onze Taal in vier artikelen een rondgang langs schoolboeken, schoolmeesters en schoolkinderen. In dit artikel de schoolboeken: over taaie tradities, lucratieve handel en de pijnlijke eis van lichtvoetigheid.

‘Vroeger’ was taalonderwijs bijna synoniem met grammaticaonderwijs; een willekeurige bladzijde uit Taal voor het leven (1960 en later).

5	Maak vragende zinnen met een persoonsvorm van de volgende werkwoorden: waden - vinden - bereiden - kerven - laden.
6	Schrijf de volgende zinnen in de o.v.t., daarna in de v.t.t. 1. Schudt hij van nee? 2. De treinen staan stil. 3. De boer melkt zijn koeien. 4. Waarom loop jij telkens door? 5. De mecanicien oliet de machine.
7	In welke tijden staan de volgende zinnetjes? 1. Ik had een heel jong vogeltje gevangen. 2. Even hield ik het in mijn hand. 3. Wat is zo'n propje klein! 4. Het wilde weg uit dat donkere holletje. 5. Het heeft met de oogjes geknipperd.
8	Schrijf de vijf vormen op van de volgende werkwoorden. verzenden - tasten - razen - bereiken - waden - binden
9	Vul in: t.t. 1. zeggen Een volksg eloof ..^1.., dat de nachtegaal en de koekoek in het voorjaar tegelijk ..^2.., maar daar voor .. ^3.. geen enkele reden. De fluiter ..^4.. vrijwel gelijk met het 2. aankomen 3. bestaan
10	Ontleed de zinnen 2, 3 en 5 met behulp van de gebruikelijke tekens. 1. In de zomer slapen veel vogels nauwelijks. 2. De korte nachten brengen onze vrienden dan weinig rust. 3. Een slapende vogel steekt meestal zijn kop tussen de veren. 4. Een nachtegaal zingt ook overdag. 5. Veel vogels bouwen hun nest graag in bomen.
11	Benoem de vetgedrukte woorden uit de vorige oefening.

Maandagochtend 8 januari 1996, half elf: ‘Pennen neer, voeten stil en neuzen deze kant op, jongens. We hebben taal.’ De leerkracht houdt het boek omhoog en klapt het schoolbord open. Op het bord staan woorden. Of zijn het zinnen? De leerkracht pakt het rode krijtje. Dat is voor sommige leerlingen al voldoende: die weten het antwoord al voor de vraag gesteld is. Anderen wensen vurig dat ze onzichtbaar zijn het komende halfuur.

Herkenbaar? Het tafereel is al zo oud als het onderwijs zelf. Dit is grammaticales. Wie meeleest over de schouders van de kinderen in groep 6 (de vroegere vierde klas) leest in Taal-journaal, een nieuw taalboek voor de basisschool: ‘Je vindt het onderwerp door de vraag te stellen: wie of wat doet er iets?

Schrijf het onderwerp van de zin in je schrift.

-	Morgen hebben wij maandviering.
-	De musical gaat over een tijdmachine.
-	Onze ouders mogen komen kijken.’

De vraag was dus: wie of wat doet er iets? Doet de musical iets als die ‘gaat over een tijdmachine’? Of doet de

[p. 93]

tijdmachine iets? En ‘onze ouders’, doen die iets? Wanneer negen- en tienjarigen er toch in slagen in deze zinnen het onderwerp te vinden, gebeurt dat niet dankzij, maar ondanks het taalboek.

Leeftijdgenootjes die op een school zitten waar de vernieuwde versie van Taal actief wordt gebruikt, zijn niet veel beter af. Zij hebben geleerd: ‘In alle zinnen wordt iets gedaan: zwaaien, schrijven... Weet je het nog? Het zijn werkwoorden.’ Aan hen vervolgens de taak te achterhalen wat er gedaan wordt in zinnen als ‘De schippers liggen met hun schepen aan de kade.’ En aan hun juf of meester de bijna onmogelijke taak recht te praten wat krom in het boek staat. De begeleidende handleiding doet er wijselijk het zwijgen toe.

De lucratieve handel in spelletjesboeken, prentenboeken, taalkisten...

Er komen steeds meer taalboeken voor de basisschool. En ze worden ook steeds mooier. Bijna zonder uitzondering uitgegeven in vierkleurendruk, rijk geïllustreerd door tekenaars van naam, met teksten van bekroonde kinderboekenschrijvers, lijken taalleerboeken bij eerste beschouwing meer op prenten-, verhalen- of zelfs spelletjesboeken. Elke zichzelf respecterende uitgever levert bovendien in de handleiding - vuistdikke multo's - ten minste kopieerbladen mee, en cassettebandjes of zelfs cd's. Taalboeken, in onderwijsland meestal de taalmethode genoemd, kosten een basisschool met acht jaargroepen van elk ongeveer vijfentwintig kinderen bij aanschaf dan ook al gauw zeven- tot achteneenhalfduizend gulden of meer. Jaarlijks komt daar nog eens zevenhonderd tot duizend gulden aan kosten bij, want taallesjes worden allang niet meer uitsluitend in een schoolschriftje gemaakt: geïllustreerde werk-, toets- en/of opdrachtbladen, -kaarten of -boekjes zijn eerder regel dan uitzondering. En al dat prachtige verbruiksmateriaal moet uiteraard jaar in jaar uit opnieuw worden aangeschaft. En dan hebben we het alleen over de taalmethode, want lezen is een vak apart en daar worden, op een doodenkele uitzondering na, dus ook aparte leerboeken (leesmethodes) voor uitgegeven. En alsof dat nog niet genoeg is, is er ook nog veel zogenoemd additioneel materiaal: boekjes of kistjes met opdrachten voor maar één vakonderdeel, zoals schrijven. Of grammatica.

... spelletjesboeken... prentenboeken... (Taaltijd en Wie dit leest, ill.: Margriet Heymans

● Kerndoelen

Helaas is het gebrek aan taalkundig begrip en taalkundig-didactische kennis waarvan Taaljournaal en Taal actief blijk geven, symptomatisch te noemen voor het reguliere taalonderwijs op de basisschool.

Het is verleidelijk om te verzuchten dat het vroeger allemaal beter was. Verleidelijk, maar niet volkomen terecht. Vroeger was taalonderwijs bijna synoniem met grammaticaonderwijs. Vroeger werden de leerlingen weliswaar niet met ondoordachte ezelsbruggetjes van de wal in de sloot geholpen, maar kregen ze ‘eenvoudige’ beschrijvingen van het onderwerp als ‘de aanduiding van de zelfstandigheid waarvan de in het gezegde vermelde werking uitgaat’, en bestond het gezegde uit werkwoorden die op hun beurt ‘een werking of toestand noemen als aan tijd en ruimte gebonden’. Vroeger wisten twaalfjarigen zelfstandig gebruikte werkwoorden te onderscheiden van hulpwerkwoorden en koppelwerkwoorden (zijn, worden, blijven, lijken, blijken, schijnen, heten, dunken, voorkomen) en herkenden zij zonder mankeren de dubbelverbonden bepaling. Ontegenzeggelijk was er vroeger meer kennis van feiten. Maar of er ook sprake was van meer begrip, dat staat niet vast.

Wel staat vast dat het grammaticaonderwijs vroeger serieus genomen werd. Daar is nu geen sprake meer van. Het best valt dat op te maken

[p. 94]

uit de lijst van zogenoemde kerndoelen, waarin de regering heeft vastgelegd wat alle leerlingen aan het eind van de basisschool zouden moeten weten. Kerndoel voor grammatica is alleen dát aan te leren wat onmisbaar is om de werkwoordspelling onder de knie te krijgen. Bar weinig dus.

Maar taalboeken bieden aanzienlijk meer stof aan dan die waartoe de kerndoelen hen verplichten, ook de nieuwe generatie boeken, die deels verschenen, deels nog in ontwikkeling is. Nemen ze het grammaticaonderwijs dan toch serieus? Zeker niet. Het gros van de methodes kopieert juist zorgeloos de blunders van de voorganger.

‘Nieuwe taalmethodes lijken vrij sterk op hun voorgangers’, zegt dr. Josje Sijtstra, bij het Cito in Arnhem coördinator van de periodieke taalpeilingen in het basis- en speciaal onderwijs, hier aan het woord op persoonlijke titel. ‘Van hen hoef je geen grote vernieuwingen te verwachten.’

● Het aanbod is enorm

Uitgevers en scholen vernieuwen in de regel hun taalmethodes elke tien jaar. Zo brengt marktleider Malmberg een nieuwe versie van de succestitel Taal actief op de markt, maar ook een totaal nieuwe methode, Taaljournaal. Bekadidakt vervangt Jouw taal mijn taal door Taalleesland (een methode voor taal én lezen), en Zwijsen vervangt Taal Kabaal door Zin in taal. Niet alle scholen gaan elke tien jaar over tot vervanging van hun taalmethoden, dus relatief recent materiaal (Taaltoren, Balans), iets ouder (Taaltotaal) of zelfs uitgesproken verouderd materiaal (De nieuwe taaltuin, Taal voor het leven) wordt ook nog gebruikt.

● Taaie traditie

Hoewel er tussen vroeger en nu een langdurige, soms benauwd wetenschappelijke discussie gevoerd is over het nut van grammaticaonderwijs op de basisschool, is nooit rigoureus afscheid genomen van dat grammaticaonderwijs. Uit die discussie zijn immers geen winnaars of verliezers te voorschijn gekomen. En hoewel het nut van het grammaticaonderwijs niet onomstreden is komen vast te staan, staat het onnut ervan ook niet echt vast. Dat er nog immer een beetje ontleed en benoemd wordt op de basisschool, danken we dan ook daaraan. Sijtstra: ‘Taalmethodes maken het iedereen naar de zin. Ik noem ze middle of the road.’

Maar taaie traditie spreekt ook een woordje mee. Bijna vijftien jaar geleden schreef de Amsterdamse professor dr. Hildo Wesdorp al dat het wel leek alsof het grammaticaonderwijs er altijd geweest was. En dat het ook altijd wel ergens goed voor geacht werd. Wesdorp, tot zijn dood in 1987 een invloedrijk onderwijsonderzoeker, had bij vluchtige verkenning van de vakliteratuur ontdekt dat het grammaticaonderwijs bijvoorbeeld nuttig genoemd werd - en niet door de minsten - voor zulke uiteenlopende zaken als logisch en/of abstract denken, spelvaardigheid, stijlbesef, schrijfvaardigheid, begrijpend lezen en het leren van vreemde talen. ‘In werkelijkheid’, concludeerde Wesdorp, ‘is hier natuurlijk sprake van een vreemde behoudzucht, die tot vindingrijkheid heeft geleid.’

Behoudzucht en traditie - het lijken sleutelwoorden als het gaat om het grammaticaonderwijs op de basisschool. Methodes die niet bij de traditie aansluiten en die blijk geven van een meer uitgesproken visie, worden weinig verkocht, weet Sijtstra. Als voorbeelden noemt zij Taaltoren en Balans, methodes met een heel eigen vakdidactische aanpak.

In Taaltoren en Balans is het vakonderdeel grammatica ingrijpend vernieuwd. De methodes bieden de leerlingen bijvoorbeeld niet het geijk-

•
Dat door die niet aflatende stroom boeken en boekjes diversiteit en vooral vernieuwing troef zijn, is een illusie.
•

te handjevol afzonderlijke woordsoorten of zinsdelen, maar behandelen kwesties als woordbetekenissen (‘Waar moet je nou aan denken als je het woordje de hoort, of is, of van? De betekenis van deze woorden wordt pas duidelijk als je ze in een zin gebruikt. Kijk maar: De fiets van Lennart is vuil.’) en zinsstructuur (‘Met twee woorden kun je al een zin maken. Bijvoorbeeld: Joep kotst. Dat is een zin. Hij is wel erg kort, maar het is een complete zin. Deze zin vertelt iets.’).

Hennie Walgemoed, al twintig jaar docent aan een opleiding voor basisschoolleerkrachten: ‘Wij zeggen: als je grammaticaonderwijs geeft, moet je het goed doen, en volgens ons biedt Balans daarvoor de beste methode. Wel krijgen we op evaluaties van de leerkrachten-inopleiding commentaar als: “Waarom moeten wij zoveel van Balans afwe-

[p. 95]

ten als toch niemand die methode gebruikt?” En eigenlijk kan ik ze geen ongelijk geven.’

● ‘Lidwoord’ te moeilijk

Er verschijnt, lijkt het, aan de lopende band nieuw materiaal voor taalonderwijs op de basisschool. Sijtstra: ‘O, het aanbod is enorm! Daar word je niet goed van.’ Maar dat door die niet aflatende stroom boeken en boekjes diversiteit en vooral vernieuwing troef zijn, is een illusie, beaamt Sijtstra. Drastische vernieuwing van het taalonderwijs valt van taalmethodes niet te verwachten. Sijtstra: ‘'Alleen in marginale zin. Er kwam tien jaar geleden bijvoorbeeld wel iets meer aandacht voor spreek- en luisteronderwijs, en nu - maar ik wil voorzichtig zijn, want ik heb nog geen volledige indruk - nu houden de allernieuwste methodes bijvoorbeeld ook rekening met allochtone leerlingen, en ze zijn natuurlijk functioneel en communicatief gericht. Maar alles vrij... lichtvoetig.’

Lichtvoetig? Er is al een taalboek gesignaleerd waarin de woordsoorten aan de Nederlandse kust aanspoelen en de leerlingen creaturen als Tijn de Taaljutter moeten helpen de zelfstandige naamwoorden eruit te zoeken. En er gaan geruchten over educatieve uitgevers die liever niet willen dat hun auteurs de term lidwoord behandelen. Het is bekend dat er basisscholen zijn die alleen dat een voldoende reden vinden om een taalmethode niet aan te schaffen. Want ja, zo'n lidwoord dat is zo... helemaal niet lichtvoetig.