Onze Taal. Jaargang 65

[p. 81]

Vraag & antwoord
Taaladviesdienst

● Gelijk/meteen

? Op een verzoek van een collega antwoordde ik laatst: ‘Ik zal het gelijk even doen.’ Fout, volgens de collega. Ik had meteen moeten zeggen. Is dat waar?

! Gelijk in de betekenis ‘direct, meteen’ zouden wij niet ‘fout’ willen noemen. Het is geheel ingeburgerd in onze (spreek)taal. Bijna alle recente naslagwerken vermelden het. Van Dale tekent nog aan dat het gaat om een ‘gewestelijk’ gebruik van gelijk en Verschueren noemt het ‘spreektaal’. Alleen het Stijlboek van de Volkskrant noemt gelijk in de betekenis ‘meteen’ fout. Als u taalkritiek wilt vermijden, kunt u het in uw schriftelijke uitingen beter niet gebruiken. Er is nog een andere reden om voorzichtig te zijn met gelijk. In bijvoorbeeld Zij gingen gelijk weg moet de context duidelijk maken wat er bedoeld is: ‘zij gingen meteen weg’ of ‘zij gingen tegelijk weg’.

Van Dale vermeldt gelijk in de betekenis ‘dadelijk, meteen’ voor het eerst in zijn vierde druk (1904), zonder een aantekening als ‘gewestelijk’. Die opmerking verschijnt pas in de vijfde druk (1914) en blijft gehandhaafd tot en met de twaalfde druk. Het Woordenboek der Nederlandsche Taal vermeldt gelijk ‘onmiddellijk, terstond, meteen’ al in 1889 (deel IV).

● Stampij of stampei?

? In de woordenboeken kom ik zowel stampij als stampei tegen. Wat is juist?

! Het nieuwe Groene Boekje geeft zowel stampei als stampij. Van Dale geeft in de 12de druk (1992/1995) alleen stampij, met de opmerking dat de spelling stampei onetymologisch is. Dat is verrassend in vergelijking met de voorgaande drukken: van de 7de (1950) tot en met de 11de druk (1984) vermeldde Van Dale juist alleen stampei. Ook Verschueren noemt in zijn laatste druk (1991) de vorm op -ij ‘etymologisch de juiste vorm’. De woordenboeken van Koenen (1992) en Prisma (1994) houden het echter op stampei, evenals het Handwoordenboek Eigentijds Nederlands van Van Dale (1995). Kramers (1990) verwijst bij stampei naar stampij; de Nieuwe Spellinggids van de Nederlandse Taal (1995) vermeldt alleen stampij.

Beide vormen zijn dus gebruikelijk, maar blijkbaar wint stampij terrein. Dat dit waarschijnlijk terecht is, blijkt onder meer uit het etymologisch woordenboek van De Vries en De Tollenaere. Zij spellen stampij en zoeken de oorsprong in het Middelnederlandse stampije ‘geweld’ (aangetroffen in een bron uit de dertiende eeuw). De taalgeleerde Kiliaan vermeldt in zijn etymologisch woordenboek Etymologicum Teutonicae linguae (1599) het werkwoord stampijen. Die ij stond toen voor een dubbele i, met een lange ie-klank. Die klinker zien we ook terug in het Middelnederlandsch Handwoordenboek: ‘stampie (...) geweld, lawaai, rumoer (...)’.

In etymologisch opzicht heeft stampij de beste papieren, maar ‘officieel’ hebben we nog de keuze.

● Bosschage

? Bij het dictee dat mijn bedrijf organiseerde, had ik bosschage fout gespeld; ik was de ch vergeten. Waarom komt die ch eigenlijk voor in bosschage? We zeggen toch geen [bosgaazje], met een g dus?

! Het Woordenboek der Nederlandsche Taal geeft bij bosschage: ‘Voorheen ook bosschagie, boscagie (...). Middelnederlandsch bossc(h)age, bosscaelg(i)e enz. Naar den vorm afgeleid van Bosch met -age, maar eigenlijk rechtstreeks ontleend aan het oudfranse boscage (...).’ Het etymologisch woordenboek van De Vries en De Tollenaere geeft dezelfde herkomst, maar dat van Van Dale geeft aan dat het middeleeuws-Latijnse boscagium ten grondslag heeft gelegen aan het Middelnederlandse bosschage. De combinatie sc in een Latijns woord werd in het Nederlands wel vaker een sch (vergelijk scorpio - schorpioen).

In het februarinummer van 1966 besteedde Onze Taal aandacht aan de uitspraak van bosschage. De redactie vond toen: ‘Wij hebben het nooit met een g [bosgaazje] horen uitspreken en zien de noodzaak van die g ook niet in.’ Het uitspraakwoordenboek van De Coninck (1970) geeft echter de g-uitspraak wel; evenals Verschueren (1991), Kramers (1990) en Wolters Koenen (1992). Prisma (1995) geeft [bosaazje] en [bosgaazje]. De g-uitspraak komt dus wel voor. Degene die het dictee in uw bedrijf voorlas, had u bij bosschage ook op weg kunnen helpen door de ch wel uit te spreken.

● Ik schenk het erin/ik schenk het er in?

? Inschenken betekent volgens Van Dale ‘schenkend ingieten’. Volgens mij mag je daarom in Schenk jij het sap in die glazen? Ja, ik schenk het er in het voorzetsel in niet aan er koppelen. Het hoort immers bij het werkwoord: inschenken. Heb ik gelijk?

! Nee, Ik schenk het erin is juist. We moeten namelijk niet uitgaan van het werkwoord inschenken, maar van schenken. Vergelijk:

1	Ik schenk het sap niet hier in (het inschenken doe ik wel in de keuken).
2	Ik schenk het sap niet hierin (ik schenk het wel in iets anders).

In 1 is er sprake van het werkwoord inschenken zoals u dat in Van Dale vond; hier is hier een bijwoord van plaats. In mag inderdaad niet aan hier gekoppeld worden; het is een deel van het werkwoord. In 2 hebben we te maken met het werkwoord schenken en het voornaamwoordelijk bijwoord hierin, dat in zijn geheel een bijwoordelijke bepaling van plaats is.