Onze Taal. Jaargang 65

Omgang met vrouwen
Vrouwelijke nevenvormen in het Groene Boekje

Harry Cohen - Brussel

Hoe noem je een vrouwelijke alcoholicus? Het nieuwe Groene Boekje zwijgt erover. Wel vermeldt het historica, maar weer niet het meervoud daarvan. En áls er een meervoud wordt gegeven, sluiten de gegevens voor woorden van gelijke gedaante soms niet op elkaar aan: echtgenote heeft twee meervouden (echtgenotes en echtgenoten), maar ex-echtgenote slechts
één: ex-echtgenotes.

Een vrouwelijke doelman is een doelvrouwe, een vrouwelijke oppasser een oppasseres. Wie het niet gelooft, kan het opzoeken in het nieuwe Groene Boekje, onze officiële Woordenlijst. Daar is overigens wel meer verrassends in te vinden. Er blijken wel vrouwelijke nevenvormen voor dissident en egoïst in te staan, maar niet voor consument of bloemist. Ook astronome, flatbewoonster en celgenote zijn niet opgenomen. Zijn dat geen Nederlandse woorden? Of heeft iemand ze vergeten?

De oorzaak moet in een heel andere richting worden gezocht. Ergens in Nederland staat een computer die alles leest wat hem wordt voorgelegd. Lichte romannetjes, ernstige gedichten, kranten, tijdschriften, alles is hem even lief. Bij elk woord dat hij tegenkomt, tekent hij aan hoe vaak en waar hij het al eens eerder heeft gezien. Woorden die met een bepaalde veelvuldigheid in zijn lectuur blijken voor te komen, worden apart gezet, want alleen die hebben recht op een plaats in het Groene Boekje. Vandaar.

● Frequentiewedloop

Het is dus niet zo dat woorden als jeugdleidster, Deense of controleuse niet ‘bestaan’, maar ze werden niet tot het Groene Boekje toegelaten omdat de computer ze niet vaak genoeg in zijn leesvoer aangetroffen heeft. Knap vervelend voor de leek die op zoek is naar de spelling van zo'n buitengesloten woord. Inderdaad, hoe interessant een aldus samengestelde woordenlijst uit wetenschappelijk oogpunt ook mag zijn, gebruikersvriendelijk is hij niet. We kopen zo'n lijst tenslotte om te zien hoe een woord gespeld behoort te worden (cassière of caissière?), ook wel om ons ervan te vergewissen hoe een woord gevormd is (koorzangeres of koorzangster?), maar nooit om te weten of het vaak voorkomt.

Door de selectie van trefwoorden volgens het ‘empirisch criterium’ - die het Groene Boekje aan zijn tegenwoordige omvang heeft geholpen - zijn honderden vrouwelijke nevenvormen buiten de woordenlijst gebleven. Men kan er bijvoorbeeld niet in vinden hoe de vrouwelijke vorm van logé er uitziet, noch of het colporteuse (model: chanteuse) dan wel colportrice (model: directrice) is, noch hoe je een vrouwelijke Lelystatter noemt. Er zijn natuurlijk vele persoonsnamen die om institutionele of biologische redenen helemaal geen vrouwelijke nevenvorm hebben (biechtvader, pantoffelheld, baardman), maar uit het ontbreken van die vorm in het Groene Boekje mogen we nooit opmaken dat hij niet ‘bestaat’. Heel gangbare woorden als dierentemster, accordeoniste, Canadese en scheikundelerares staan er gewoon niet in omdat ze de frequentiewedloop niet gehaald hebben. Voetbalster wel, met de uitleg ‘beoefenaarster van de voetbalsport’. Maar beoefenaarster blijkt geen trefwoord te zijn. (Misschien wordt het dat nog wanneer straks het Groene Boekje zelf aan het menu van de computer wordt toegevoegd.)

● Ik-Vertelster

Het spreekt vanzelf dat je bij het samenstellen van een woordenlijst een of ander opnemingscriterium moet hanteren; anders zit je zo op een miljoen trefwoorden. Woordfrequentie is een mogelijk uitgangspunt, maar als de aldus verkregen lijst niet bij geharkt wordt, is zijn nut niet optimaal; dat blijkt wel uit bovenstaande voorbeelden. Nu is er bij het maken van het Groene Boekje wel het een en ander aan het grondmateriaal gewijzigd (zie blz. 49), maar de informatie over vrouwelijke nevenvormen is er niet door verbeterd. In een tijd waarin ook vrouwen bergen beklimmen, belasting ontduiken, coupons knippen, geluk zoeken, kettingroken en noem maar op, zijn woorden als bergbeklimster, belastingontduikster, enz. voor de taalgebruiker even belangrijk als hun mannelijke (of sekseneutrale) tegenhangers.

[p. 44]

Zou opneming van zulke woorden niet te veel ruimte kosten? Kom nou, er staan duizenden trefwoorden in het Groene Boekje waar geen mens ooit naar zal kijken (83 samenstellingen met koffie-, ruim 300 met water-). Aan dit soort compleetheid hebben gewone taalgebruikers niks. Zij zijn meer gediend met een naslagwerkje waarin je kunt nagaan of er een vrouwelijke nevenvorm van alcoholicus bestaat en hoe je dat schrijft.

Een ander vreemd gevolg van de gebruikte selectiemethode is dat de Woordenlijst een aantal vrouwelijke persoonsnamen bevat die kennelijk zijn afgeleid van een ‘mannelijk’ grondwoord, terwijl dat grondwoord zelf niet in de lijst te vinden is. Dit is niet alleen het geval wanneer het gaat om activiteiten die men (al dan niet terecht) uitsluitend met vrouwen associeert, zoals nymfomane, tandartsassistente, nachtclubdanseres, breister en kijfster, maar ook bij betoudovergrootmoeder, dressuurkampioene, ik-vertelster, kajotster, leerling-journaliste, oomzegster, rondleidster, schoenenontwerpster en schoonspringster. Nog een heel ander voorbeeld: in Duitsland is een vrouw president van de bondsdag; daardoor is bondsdagpresidente (via de kranten) in de Woordenlijst terechtgekomen. De vrouwelijke nevenvormen van parlementsvoorzitter, Kamervoorzitter e.d. staan er daarentegen niet in.

● Chaotische meervouden

Een volgende klacht is dat bij de wel opgenomen vrouwelijke persoonsnamen vaak de meervoudsvorm ontbreekt. Ook dit gegeven wordt namelijk uitsluitend vermeld wanneer de computer het in voldoende mate heeft aangetroffen! De lezer kan dus menigmaal niet nagaan hoe het meervoud gevormd dient te worden (historica's, historicae) en zelfs niet of zo'n vorm wel ‘bestaat’ (twee Haarlemsen?). En daar waar wel een meervoud wordt gegeven, sluiten de gegevens voor woorden van gelijke gedaante soms niet op elkaar aan. Een voorbeeld.

Trefwoorden die eindigen op -genoot/-genote (? betekent ‘geen informatie’)
grondvorm	vrouwelijke nevenvorm	meervoudsuitgang(en)
		?	-n	-s	-n-s
ambtgenoot	ambtgenote		x
ambtsgenoot	?
bedgenoot	bedgenote				x
bedrijfsgenoot	?
bondgenoot	bondgenote				x
branchegenoot	?
celgenoot	?
clubgenoot	clubgenote	x
deelgenoot	deelgenote				x
disgenoot	?
echtgenoot	echtgenote				x
ex-echtgenoot	ex-echtgenote			x
fractiegenoot	fractiegenote	x
huisgenoot	huisgenote				x
enzovoort

Verscheidenheid is een mooi ding, en de onregelmatigheden van een taal dragen tot op zekere hoogte bij tot haar charme. Aan de andere kant maken variaties in de meervoudsvorming, als ze verder niets te betekenen hebben, ons het leven alleen maar moeilijk. Voor een overheid die meent dat zij de taal dient te regelen, valt hier het een en ander glad te strijken. Dit klemt te meer omdat meervoudsuitgangen zo'n grote rol gaan spelen wanneer straks de nieuwe regeling voor het schrijven van de tussenletter -n- van kracht wordt. Een duizelingwekkend voorbeeld. Van het woord eigenaar worden twee vrouwelijke nevenvormen gegeven, eigenares en eigenaresse. De eerste variant heeft uitsluitend een meervoud op -en, bij de tweede is zowel -n als -s toegelaten. Toepassing van de nieuwe regeling levert in het eerste geval eigenaressenbelangen op, in het tweede eigenaressebelangen. Een ondoorgehakte knoop. (Wie het zelf wil uitpuzzelen, neme het nieuwe Groene Boekje, Leidraad, § 5.1.1. Samenstellingen met eigenares vallen onder regel [1], die met eigenaresse vallen onder geen van de regels [1], [1a] of [1b], zodat regel [2] van toepassing is.) Bij het vergelijkbare woordenpaar barones/baronesse zijn weer andere meervoudsvormen vermeld, waardoor bijvoorbeeld baronessentitel maar op één manier geschreven mag worden. Bij dienares/dienaresse is helemáál geen meervoud aangegeven, zodat de schrijfwijze van dienaresse(n)mentaliteit onbeslist blijft. Het Groene Boekje onthoudt ons hier gewoon de gegevens die we nodig hebben om zijn regels toe te passen.

● Ideologische kant

Voor alle duidelijkheid: het bovenstaande is geen pleidooi om zo veel mogelijk (of zo weinig mogelijk) vrouwelijke nevenvormen te gebruiken. Met politieke correctheid heeft dit verhaal niet van doen. Wie de zaak van de ideologische kant wil aanpakken, zou er bijvoorbeeld op kunnen wijzen dat tegenover jongensfiets geen meisjesfiets staat of dat het aanduiden van vrouwen met collegaatje of kennisje een beetje uit de tijd is.

Dit aspect is nu echter niet aan de orde. Hier wordt alleen betoogd dat de opzet van de Woordenlijst heeft geleid tot enerzijds het ontbreken van elementaire informatie, anderzijds tot het opnemen van nietszeggende variaties, en dat dit alles nogal hinderlijk is voor de niet-wetenschappelijke gebruiker, dus voor bijna iedereen.