Onze Taal. Jaargang 65

Van woord tot woord

Marlies Philippa

(Ver)tellen

Bij de discussie aan het eind van het Onze-Taalcongres in oktober werd mij gevraagd of er een etymologisch verband bestaat tussen taal en betalen. Mijn antwoord kon kort zijn, want dat verband is er inderdaad. De plaats en de tijd waren er niet naar om dieper op deze ingewikkelde relatie in te gaan, maar deze rubriek biedt daar wel de gelegenheid voor. Allereerst moet evenwel duidelijk zijn wat we onder ‘etymologisch verband’ verstaan.

● Identieke woordkern

Etymologie in ruime zin is gelijk aan woordgeschiedenis: nagaan waar woorden vandaan komen, maar vooral hoe ze zich ontwikkeld hebben in vorm en betekenis en welke externe factoren daarbij een rol hebben gespeeld. Etymologie in engere zin houdt zich bezig met de oorsprong van woorden wat hun klanken en vormen betreft. ‘Etymologisch verband’ en ‘etymologische spelling’ hebben betrekking op deze tweede soort etymologie. Er is sprake van een etymologisch verband tussen woorden als ze ontstaan zijn uit dezelfde kern. Of dergelijke woorden momenteel verschillen in betekenis doet niet ter zake.

Keren we terug naar de vraag van het begin: bestaat er een etymologisch verband tussen (ge)tal en taal, tussen betalen en vertalen, tussen tellen en vertellen? Onmiddellijk daarna komt natuurlijk de vraag: als dat verband er is, hoe is het verschil in betekenis dan te verklaren? We hebben immers met twee domeinen te maken, dat van ‘rekenen’ en dat van ‘spreken’.

De woorden waarom het gaat, komen veelvuldig voor in de Germaanse talen. Zo kent het Duits Zahl ‘getal’ en erzählen ‘vertellen’, het Oudengels toel ‘getal’ en het Nieuwengels tale ‘sprookje’, talk ‘spreken’ en tell ‘vertellen’, het Zweeds tal ‘(toe)spraak’ en ‘getal’, enzovoort. Een etymologisch verband moet aanwezig zijn, maar het is niet duidelijk welke Indo-europese wortel aan deze woorden ten grondslag ligt. Dat maakt het moeilijk de oorspronkelijke betekenis te achterhalen. Men vermoedt dat tal/taal met het Latijnse dolare ‘behouwen, behakken’ verwant is. Dan zou het zoiets als ‘de keep, de kerf in een stok’ betekend hebben.

● Van rekenen naar spreken

In het handelsverkeer rekende men onder andere met kerfhoutjes. Dit kon ertoe leiden dat de betekenis van tal zich ontwikkelde van ‘kerf’ tot

[p. 31]

‘getal’. Een parallel zien we in het Engelse score, een woord dat verwant is met scheren en schaar en dat gebruikt werd voor een insnijding in een kerfstok en vandaar een getalsaanduiding werd.

Toen tal eenmaal ‘getal’ was gaan betekenen, kon de ontwikkeling verdergaan tot ‘reeks’ en ‘optelling’. Het optellen van de details van een gebeurtenis voert naar vertellen. Op deze wijze was het mogelijk dat het woord met al zijn afleidingen overging naar het betekenisveld van ‘spreken’. De vertelling werd tot taal. Een dergelijke overgang vinden we ook bij verhalen, dat aanvankelijk ‘terughalen’ betekende. Als je iets op iemand verhaalt, dan wil je een rekening vereffenen; je zit dus in het ‘rekenveld’. Het verhalen van gebeurtenissen vindt plaats in het ‘spreekveld’.

In het Frans treffen we iets vergelijkbaars aan. Het Latijnse computare ‘(be)rekenen’ - dat we via het Engels zo goed hebben leren kennen in onze moderne rekenmachine, de computer - evolueerde in het middeleeuwse Frans tot conter, dat in het begin alleen gebruikt werd voor ‘rekenen, (op)tellen’ maar later eveneens voor ‘vertellen’, voor raconter. In de vijftiende eeuw wilde men het betekenisverschil ook in de spelling tot uitdrukking brengen. Voor de oorspronkelijke betekenis voerde men toen de ‘etymologische’ spelling compter in, een spelling die overigens geen gevolgen had voor de uitspraak. Maar in het Nederlands is de ‘oude’ spelling nog aanwezig als we contant betalen. Contant geld is argent comptant, het is baar geld, ‘open en bloot’ geld, het is geld dat je zo op tafel kunt leggen, dat je kunt uittellen.