Onze Taal. Jaargang 65

[p. 28]

Over gezag en norm in taaladvisering

Joop van der Horst - hoofddocent Historische Taalkunde, Katholieke Universiteit Leuven

Deze maand wordt het kwartmiljoenste exemplaar van de Schrijfwijzer verkocht, het handboek voor tekst- en taaladvisering. Ter gelegenheid daarvan is de bundel Schrijfwijsheden samengesteld, met ruim 35 bijdragen van taaladviseurs, taalonderzoekers en gezaghebbende taalgebruikers. Zij geven hun visie op taaladvisering of adviseren over een concreet taal- of schrijfprobleem. Het volgende artikel is een voorpublikatie uit die bundel Schrijfwijsheden. Joop van der Horst geeft daarin zíjn mening over de adviserende taalkundige die op de stoel van de schoolmeester gaat zitten.

Er zijn vandaag de dag meer wetenschappers dan ooit. Gevraagd en ongevraagd strooien zij hun adviezen - meestal ‘wetenschappelijke adviezen’ genaamd - uit over de samenleving. Over de inrichting van de Waddenzee, over het roken van sigaretten, over het opvoeden van linkshandige kinderen, het koken in een magnetron, zonnebaden met factor zes of het gebruik van windmolens voor schone energie. Waar zouden we zijn zonder wetenschappelijke adviezen?

Zowel de adviseur als de raadvrager verliest geregeld uit het oog dat de adviserende wetenschapper ophoudt wetenschapper te zijn zodra hij adviseert. De wetenschap leert ons in het gunstigste geval hoe iets is en waarom het zo is, maar nooit hoe iets moet zijn. Ieder zogenaamd wetenschappelijk advies à la doe-dit of laat-dat bevat een belangrijke component onwetenschappelijke maatschappijvisie, politiek, normen, waarden, enz. Onder de vlag van wetenschap (‘objectief, zeker, betrouwbaar, gezaghebbend’) wordt veelal iets zeer onwetenschappelijks verkocht. Dat is jammer. Waren de raadvragers zich meer bewust van het onwetenschappelijk gehalte van wetenschappelijke adviezen, ze zouden zich minder dociel gedragen. Taalkundige adviezen lijden aan hetzelfde euvel.

● Verwarrende rijkdom

Op zichzelf is de vraag van de gewone taalgebruiker om normen en regels niet slecht, dom of ongezond. De mogelijkheden die de taal biedt, ervaart hij niet steeds als rijkdom maar als verwarrend, aangezien er gekozen moet worden. Het zijn sterke benen die de weelde kunnen dragen. De zwakkere benen en de brekebenen, die samen een meerderheid vormen, mogen best om raad vragen. En het zou niet slecht zijn als ze ook raad kregen.

Daar komt nog bij dat zich in de roep om normen en regels ook het streven manifesteert naar een standaardtaal. Variatie en keuze zijn weliswaar taalkundig gezien erg interessant, en een goudmijn voor dichters en schrijvers, de taalgemeenschap heeft vooral baat bij een duidelijk afgebakende algemeen geldende standaardtaal. Zeker een zo gecompliceerde en hoogontwikkelde samenleving als de Nederlandse. Het belang van een standaardtaal voor alles en iedereen wordt vaak over het hoofd ge-

•
Vraag iedereen om normen, maar vraag het nu juist niet aan die paar honderd taalkundigen.
•

zien. Zo'n standaardtaal is bijna per definitie geen moedertaal. Dus komen er regels en normen aan te pas, om die standaardvariant te gebruiken waar dat nodig en gewenst is.

De taalkundige speelt bij dit alles nauwelijks een rol. Of zou althans nauwelijks een rol moeten spelen. Als hij eerlijk is, en een goed vakman, dan zegt hij: ‘Het spijt me, normen kan ik u niet geven.’ De taalkundige is immers wel de laatste aan wie je kan vragen hoe het moet. Hij is er juist voor opgeleid om naar taal te kijken zonder die vraag te stellen. Vraag iedereen om normen, maar vraag het nu juist niet aan die paar honderd taalkundigen.

Nu wil het geval dat de meeste taalkundigen inderdaad nogal eerlijk zijn, en er is ook veel goed vakmanschap. Maar dat is niet genoeg om antwoord te kunnen geven op vragen van de gewone taalgebruiker. Want wat zegt de modale taalkundige als hem voor de zoveelste keer gevraagd wordt of groter als fout is? Hij geeft een antwoord alsof hij met een collega sprak, en vergeet dat de vraag gesteld werd door een normaal mens. Hij zegt dan: ‘groter als is taalkundig gezien even goed als groter dan; taalkundig gezien is er geen voorkeur voor een van beide.’ Dát zegt hij, de arme drommel.

't Is binnen zijn vak helemaal waar. Maar dat was de vraag niet. De vraag was: ‘Wat moet ik zeggen?’, of: ‘Wat moet ik schrijven?’ Voor zover een gewoon mens het antwoord begrijpt, maakt hij eruit op dat het niks uitmaakt en dat het allebei even goed is. In feite heeft onze taalkundige dus (had hij zijn mond maar gehouden!) wel degelijk een norm gegeven. Maar een veel te ruime norm. Een onjuiste norm zelfs, want de Nederlandse samenleving heeft voorkeur voor groter dan. De samenleving heeft een voorkeur. Niet de taalkundige, want die heeft beroepshalve geen voorkeur, maar de samenleving heeft haar voorkeuren. En gelukkig maar, want lag het aan de taalkundigen, dan zou er nooit een standaardtaal blijven bestaan. Vandaar mijn advies aan adviserende taalkundigen: ‘Vort, terug in

[p. 29]

je hok, laat een wijze taalmeester advies geven!’

● Gezagscrisis

Soms heeft de taalgemeenschap nog geen keuze gemaakt. Mogelijkheid a en mogelijkheid b zijn allebei even gangbaar. Er zijn mensen die het niet prettig vinden om te moeten kiezen. Of die bang zijn het verkeerde te kiezen. Die vragen dan: ‘Moet ik a zeggen of b?’ De taalkundige..., ach nee, laten we hem niets vragen; de wijze taalmeester zegt dan: ‘Kies a!’ Dáár hebben de vraagstellers tenminste wat aan. Is dat nu slecht? Wil het volk bedrogen worden? Onzin; er is een advies gegeven waar de vraagsteller iets aan heeft. Zou onze taalmeester gezegd hebben: ‘Tsja, het kan allebei, a en b zijn taalkundig bezien even goed’, dan heeft hij wetenschappelijk misschien gelijk maar hij zou toch een norm gesteld hebben, een heel ruime norm, en hij zou onze vraagsteller met een kluitje in het riet hebben gestuurd.

Moraal van dit verhaal: taalkundigen zouden geen taaladviezen moeten geven; zodra ze adviseren zijn ze geen taalkundige meer, ofschoon hun uitspraken ten onrechte nog wel het gezag van wetenschap krijgen. Anderzijds zouden taalmeesters, normeerders en voorschrijvers hun adviezen geen ‘taalkundige’ adviezen moeten noemen.

Dit alles is al vaak gezegd. Nieuw is dat de roep om normen, regels en adviezen na enige decennia weer toeneemt terwijl de traditionele vraagbaken nauwelijks meer gezag hebben: de onderwijzer, de leraar, de directeur, de dominee. Het is verontrustend om te zien dat waar de leraar weinig gezag heeft, het eerste het beste normatieve boekje gelezen wordt als was het Gods woord. De gewone taalgebruiker slikt de normen van de leraar, de directeur en de dominee niet meer voor zoete koek, maar is wel weer op zoek naar normen en meent betrouwbaardere te vinden in allerlei boekjes. In feite aanvaardt hij geen gezag maar wenst hij te weten hoe het wetenschappelijk gezien zou moeten. Dát zoekt hij in de boekjes. Maar het is een misverstand, want wetenschappelijk gezien moet er niets. Aan de taalgebruiker moet daarom worden uitgelegd dat de wetenschap hem niet de normen kán verschaffen die hij zoekt. Wat hij zoekt, moet gezocht worden bij de leraar, de directeur, de dominee, kortom de toonaangevende kringen in de taalgemeenschap. Maar juist hen weigert hij te volgen. Dat betekent niets meer en niets minder dan een gezagscrisis.

● Nieuwe gezagscentra

Aan de taalkundige moet uitgelegd worden dat de rol van nieuw gezag hem niet past. Dat is moeilijk, want het streelt zijn ego dat de goegemeente hem maar al te graag met dat gezag bekleedt. Aan de vrager om normen en regels moet uitgelegd worden dat hij bij de taalkundige aan het verkeerde adres is. Dat is ook moeilijk, want hij is eraan gewend geraakt in kwesties van Waddenzee, magnetrons, opvoeding van linkshandige kinderen en roken meteen een wetenschapper om raad te vragen.

Wat nu? Gezag is een gevoelig artikel, zeker ook in taalkwesties. Regel nummer één voor gezag is dat het nooit dwingt of oplegt, maar vrijwillig wordt nagevolgd. Regel nummer twee is dat gezag zichzelf niet ter discussie stelt. Gezag is er of is er niet, maar kan niet beargumenteerd worden. De leraar, de directeur en de dominee zijn hun gezag kwijtgeraakt toen ze het ter discussie stelden. Maar er zijn kansrijke opvolgers.

In feite functioneren de nieuwe gezagscentra al een poos. Het zijn de ‘kwaliteitskranten’ (en dan denk ik vooral aan NRC Handelsblad, Trouw en Het Parool), het televisiejournaal,....

Ho, ho, zal iemand tegenwerpen. Charivarius - de strenge taalcriticus uit de jaren dertig - zou zich omdraaien in zijn graf als hij ons televisiejournaal gezaghebbend hoorde noemen; Heldring vindt in ieder nummer van NRC Handelsblad de gruwelijkste fouten. Moet dat het nieuwe gezag voorstellen?

Laten we niet vergeten dat Charivarius een representant was van een andere gezagsstructuur. Het nieuwe gezag heeft merkbaar andere normen dan Charivarius, maar het functioneert, minstens even goed, zonder op te leggen en zonder zichzelf ter discussie te stellen. En de groep die ernaar luistert, is bepaald groter dan die destijds naar Charivarius en de zijnen luisterde.

Maar waar halen die kranten hun wijsheid vandaan? Hoe weet het televisiejournaal wat goed is?

Sssst! Die vraag moet je niet stellen. Typische jaren-zeventigvraag. Misschien halen ze 't uit een boekje, misschien herinnert iemand zich iets van een vroegere leraar, misschien slaan ze er maar een slag naar, of hebben ze een fijne neus voor wat er omgaat; het doet er weinig toe. Wezenlijk voor een norm is alleen dát hij er is.

Je kunt niet tegelijk een norm willen, en die norm ook ter discussie willen stellen.