Onze Taal. Jaargang 63

[p. 216]

Het proefschrift van Paula Fikkert
Honteflang
Peter Burger

Een kind is een geboren talenwonder. Gun het een paar jaar de tijd, en het leert feilloos de taal van zijn of haar omgeving. En dat zonder een enkele grammaticales. De meeste taalkundigen gaan er in navolging van Chomsky van uit dat kinderen deze prestatie kunnen leveren doordat ze beschikken over een aangeboren taalvermogen. Ze zijn als het ware voorgeprogrammeerd om taal te leren.

Maar hoe die taalverwerving in de eerste drie levensjaren in de praktijk precies verloopt - daarover was nog maar bar weinig bekend. De meeste onderzoekers van peutertaal hebben maar een of twee kinderen langdurig gevolgd. Als ze er al meer bestudeerden, was dat met tussenpozen van drie maanden tot een half jaar, waardoor ze veel stappen in de ontwikkeling misten. De jongste sprekers krijgen alleen de volle aandacht van de wetenschap als er iets loos is met hun taalontwikkeling. Maar taalstoornissen worden vaak pas onderkend wanneer een groot deel van het taalverwervingsproces achter de rug is.

Een goede reden voor Paula Fikkert (29) om samen met een collega bij twaalf kinderen tussen de een en de drie jaar elke twee weken een uur taal op te nemen. De opbrengst: een databank met twintigduizend uitingen, van losse woorden tot complete zinnen.

Fikkert onderzocht hoe peuters leren wat een welgevormde Nederlandse lettergreep is en waar de klemtoon ligt in Nederlandse woorden. Wat verraste haar het meest toen ze haar gegevens analyseerde? Fikkert: ‘Hoe systematisch kinderen zich ontwikkelen. Als taalkundige verwacht je zoiets wel, maar als je naar de bandopnamen luistert, lijkt het op het eerste gehoor toch een en al gebrabbel.’ Kinderen kunnen sterk van elkaar verschillen in het tijdstip waarop ze beginnen te praten en het tempo waarin ze leren spreken. Maar als ze eenmaal begonnen zijn, zo ontdekte Fikkert, doorlopen ze allemaal min of meer dezelfde fasen.

● Knopjes omzetten

Het taalvermogen waarmee kinderen ter wereld komen, helpt hen te ontdekken wat de grammatica is van die ene taal die hun omgeving spreekt. Kinderen hebben hun eigen eenvoudige grammatica, passen die toe, en veranderen daar zonodig iets aan: ze doen dus meer dan alleen hun ouders imiteren.

Kinderen zijn als het ware voorgeprogrammeerd om taal te leren

De grammatica van een kind dat begint een taal te leren, is te vergelijken met een aantal schakelaars (‘parameters’), die in de neutrale stand staan. Afhankelijk van de taal die het kind leert, kunnen ze zo blijven staan, of moeten ze worden bijgesteld.

Zo bestaan in het eerste stadium alle lettergrepen uit een medeklinker gevolgd door een klinker. Niet meer en niet minder. Dat betekent dat auto volgens de kindergrammatica van die fase moet worden uitgesproken als toto en dik als di. De volgende stap is dat een woord kan beginnen met een klinker. Daarvoor moeten Nederlandstaligen in spe dus een schakelaar omzetten. Dat wordt bepaald door de taal: er zijn ook talen waarin álle lettergrepen met een medeklinker beginnen.

Daarna leren peuters dat woorden ook met meer dan één medeklinker kunnen beginnen: bijvoorbeeld met bl-. Ze gaan nu ook woorden produceren die met pw- en tl- beginnen. Dat dat in het Nederlands onmogelijke combinaties zijn, leren ze doordat ze hun ouders zulke woorden nooit horen gebruiken. Behalve wat wél mag, moeten kinderen dus ook leren wat niet mag.

De ontwikkeling van klanken aan het woordeinde gaat even systematisch in z'n werk. Fikkert: ‘In het begin laten kinderen alle finale medeklinkers weg: paard wordt pa. Dan krijg je een fase waarin ze zich realiseren dat er ook een medeklinker aan het woordeinde kan staan. Hun voorkeur gaat dan uit naar een s: paas. Pas later wordt het paat en nog veel later paard.’

● Nijn

Het leren van de lastige klemtoonregels verloopt op soortgelijke wijze: niet woord voor woord, maar door te experimenteren met regels. Fikkert: ‘Tweelettergrepige woorden met de klemtoon op de eerste lettergreep vormen geen enkel probleem voor kinderen: áuto, báby, pápa gaan meteen goed. Maar van woorden met de klemtoon op de laatste lettergreep, zoals koníjn en ballón, spreken peuters eerst alleen het beklemtoonde gedeelte uit: ze zeggen kijn of nijn, bon of lon. In het volgende stadium hebben ze door dat ze een lettergreep hebben weggelaten. Die wordt er dan bijgeproduceerd, maar dan verschuift ook de klemtoon; die komt op de eerste lettergreep: kónijn, net als in áuto en pápa. Dat horen ze hun ouders nooit zeggen, maar ze zijn met hun eigen grammatica aan het worstelen, die ze vertelt: als je twee lettergrepen hebt, ligt de klemtoon altijd op de eerste. Nog later krijgt de laatste let-

[p. 217]

tergreep ook klemtoon: bál-lón, kóníjn - en ten slotte doen ze het correct.’

Een onverwacht bijprodukt van Fikkerts onderzoek is een dieper inzicht in Winnie-de-Poeh, wiens schepper A.A. Milne volgens Fikkert een goed oor had voor kindertaal. In een van haar stellingen bekritiseert Fikkert de weergave van het angstaanjagende dier de Heffalump met Klontemiggel in de nieuwste Nederlandse vertaling van Winnie-de-Poeh. Fikkert: ‘De vertaling Klontemiggel is te veel gebaseerd op de betekenis: een lump is een “klont”. Maar Heffalump is een verbastering van elephant. Daarom zouden Honteflang of Hoffalamp - kinderuitspraken die ik zelf heb gehoord - beter zijn geweest als vertaling.’

Paula Fikkert: On the acquisition of prosodic structure. Holland Academic Graphics, Den Haag. Prijs f 40,-.
ISBN 90 74537 057