Onze Taal. Jaargang 63

[p. 47]

Tussen originaliteit en orde
Enkele gedachten over namen en naamkunde
Dr. Rob Rentenaar - hoofdmedewerker Naamkunde, P.J. Meertens-Instituut, Amsterdam

‘What's in a name? That which we call a rose / By any other name would smell as sweet.’ Met dit zo vaak aangehaalde citaat heeft Shakespeare de wetenschap welbeschouwd een hoop ellende bezorgd. Want Julia is een naam, maar is een roos een naam? Ongewild is Shakespeare in aanraking gekomen met de vraag hoe we orde kunnen scheppen binnen de woordklasse van de zelfstandige naamwoorden, waarin het begrip ‘naam’ steeds centraal staat.

● Begripsbepaling

In de Oudheid sprak men niet alleen over ‘namen’ als men mensen of plaatsen bedoelde, maar ook als men doelde op dingen. Men was er zich echter al wel van bewust dat er binnen deze woordklasse een onderscheid bestond. Een grammaticus uit Mauretanië heeft als eerste die differentiatie gedefinieerd en de termen ‘nomina propria’ en ‘nomina appellativa’ oftewel ‘eigennamen’ (‘Julia’) en ‘soortnamen’ (‘een roos’) geïntroduceerd. Sindsdien kunnen wij spreken van naamkunde als een afzonderlijke discipline, die de studie van de eigennamen als onderzoeksobject heeft.

De ‘buitenwereld’ wil overigens meer woordcategorieën bij de naamkunde onderbrengen dan deze wetenschap zelf kan accepteren. De bekendste voorbeelden daarvan zijn de zogenoemde ‘merknamen’ en ‘inwonersnamen’. In tegenstelling tot eigennamen zijn zij niet individueel aanwijzend, en alleen daarom al horen zij niet thuis op het onderzoeksterrein van de naamkunde.

Eigenlijk treft Shakespeare geen blaam, want hij heeft niets anders gedaan dan zich aangepast aan het gangbare taalgebruik van zijn tijd. In de dagelijkse omgang gebruiken wij nog steeds het woord ‘naam’ voor zowel eigennamen als soortnamen. Als ik in het volgende echter over ‘namen’ spreek, houd ik mij aan mijn vakterminologie en bedoel ik daarmee eigennamen en geen soortnamen.

● Een uniek voorwerp

Wat kan een naam krijgen? Het antwoord is heel eenvoudig: in beginsel alles. Een naam is een woord dat tot taak heeft gekregen naar één, principieel uniek voorwerp te verwijzen. Een taalgebruiker kan altijd beslissen om voor wat voor object dan ook liever een eigennaam dan een soortnaam te gebruiken.

Als we om ons heen kijken, springt de verscheidenheid van naamdragende categorieën onmiddellijk in het oog. Wij dragen allen voor- en achternamen en wij wonen in straten en plaatsen die alle een naam hebben. Deze namen zijn in eerste instantie functioneel. Zonder persoons- en plaatsnamen kan onze maatschappij eenvoudig niet functioneren. Daarnaast zijn er echter objecten waarbij de functionaliteit van het naamdragen niet zo vanzelfsprekend is, maar afhangt van de gebruikersgroep. U en ik zullen er waarschijnlijk niet van wakker liggen of alle sterren aan de hemel wel een naam hebben, maar voor een astronoom is dit een absolute voorwaarde om zijn beroep te kunnen uitoefenen. Hetzelfde geldt uiteraard voor de namen van objecten op de maan, waar wij dan ook de mooie vakterm ‘selenoniemen’ voor kennen.

Terug op aarde kunnen we constateren dat firma's, verenigingen en politieke partijen eveneens moeilijk zonder een naam kunnen. Iets genuanceerder ligt de zaak bij gebouwen. Kastelen en vestingwerken dragen meestal wel een naam, maar bij boerderijen kan dat per streek verschillen. Tegenover Wulferink en Braakhekke in Oost-Nederland, of Eyserhof en Sintelberg in het zuiden stuiten wij in het westen van het land op vele plaatsen op een onverwachte naamloosheid. In de horecasector is de naamdichtheid al evenmin honderd procent. Hotels en chique restaurants zullen wij niet gauw zonder naam aantreffen, maar voor menig dorpscafé is het voldoende dat de naam van de eigenaar in sierlijke krulletters op het raam geschilderd staat.

Scoene Weder en Sint Pieter vertellen ons dat schepen al in de middeleeuwen namen kregen, en wij zijn met die naamgeving doorgegaan tot vandaag toe. Bij andere soorten transportmiddelen zijn namen zeldzamer. Wij denken wel dat alle vliegtuigen een naam dragen, zoals de Uiver of Johan de Witt, maar dat is niet juist. Lang niet alle luchtvaartmaatschappijen geven hun toestellen namen, en áls zij het al doen, is dat in de eerste plaats aan personenvliegtuigen en niet aan vrachtvliegtuigen.

● Wat willen we benoemen?

Naamgeving is niet alleen een kwestie van efficiency, maar ook van emoties. Wie de felheid ziet waarmee de gemiddelde autobezitter zijn heilige koe beschermt, verbaast zich erover dat er zo weinig autonamen voorkomen. Henri Knap had in de jaren vijftig zijn Frieda, en hier en daar rijdt nog wel een lelijk eendje rond met de naam Dolly, maar verder moeten wij naar het buitenland om

[p. 48]

naamdragende motorvoertuigen, zoals autobussen en vrachtauto's, tegen te komen.

De lijst van objecten die een naam dragen, zou nog veel meer kunnen worden uitgebreid. Wat denkt u van de namen van kerkklokken zoals Klokke Roeland, van wapens zoals Durendal en Old Faithful, of van bomen zoals Adam en Eva en Methusalem.

Een belangrijke categorie naamdragers hebt u nog gemist: de dieren. Opvallend genoeg is het niet zo eenvoudig nauwkeurig aan te geven welke soort dieren nu wel een een naam krijgt en welke niet. De meeste namen vinden we bij de huisdieren. Honden, katten en kanaries hoeven niet zo gauw te vrezen dat zij zonder naam door het leven moeten gaan. Maar hoe staat het met schildpadjes en witte muizen, om maar niet te spreken van guppies en goudvissen?

Onder het vee is de kans op een eigen naam al evenmin gelijk verdeeld. Voor de paarden is het natuurlijk geen probleem. Sinds Alexander de Grote zijn paard Boukephalos noemde, hebben we altijd paardenamen gekend. Varkens en schapen hoeven er daarentegen niet gauw op te rekenen dat hun uniciteit ooit door een naam zal worden benadrukt. Het meest genuanceerd ligt de situatie bij de koeien. Daar is het van groot belang of we met melkvee, fokvee of slachtvee te doen hebben. Veel boeren plegen immers aan de twee eerstgenoemde soorten een naam te geven, maar niet aan koeien die voor de slacht bestemd zijn.

Wat voor dieren krijgen nu een naam? In de eerste plaats zijn dat degenen die wij fysiek aangenaam vinden, dus de aaibare dieren, en verder degenen die niet voor consumptie bestemd zijn. Koudbloedige dieren hebben minder kans op een naam dan warmbloedige. Kleine beestjes en dieren waar er veel van zijn, hoeven al helemaal nergens op te rekenen. Ook het formaat en de telbaarheid van potentiële naamdragers speelt dus kennelijk een rol.

● Verdeelde belangen

Het geven van een naam is een taalhandeling met een in principe vrijwillig karakter. Wij geven namen omdat wij de behoefte voelen objecten

Als kind ben je over het algemeen het best af als je naam typologisch niet te veel afwijkt van die van je klasgenoten

als unieke eenheden van elkaar te onderscheiden. Pas bij een bepaalde graad van maatschappelijke gecompliceerdheid komt er boven op die behoefte nog een verplichting te liggen. Dan is het de beurt aan de Burgerlijke Stand om van u te eisen dat u uw kind een naam geeft, aan het parlement om de naam van een nieuwe gemeente vast te stellen, aan gemeentelijke commissies om nieuwe straatnamen te bedenken. Dat is niet zo'n ramp als de antibureaucraten onder u wel denken. Al die officiële bemoeials bezitten immers iets waar u en ik ook over beschikken, namelijk een onomasticon, oftewel een namenvoorraad. Dat is dat deel van onze taalvoorraad waarin onze kennis van namen is opgeborgen. Die voorraad zal er per taalgebruiker uiteraard steeds wat anders uitzien, maar binnen dezelfde cultuurkring zijn die verschillen nooit zo groot.

De persoons- en plaatsnamen die wij tegenwoordig geven, verschillen dikwijls van die van een paar eeuwen geleden. Dat vertalen wij dan in het idee dat er ouderwetse en moderne namen zijn, namen die men vroeger gaf en namen die veel beter passen bij onze tijd. Het sterkst speelt dit natuurlijk bij de voornamen, waar de veranderingen in de namenvoorraad ons het meest opvallen. Aanvankelijk hebben vooral vernoemingsregels, maar ook voorschriften van de overheid een vertragende werking op die veranderingen uitgeoefend. In de laatste decennia lijkt de beweging op dit terrein echter te zijn toegenomen.

De belangen van naamgevers en naamdragers sporen niet altijd met elkaar. In de keuze van de naam leggen de ouders iets van hun esthetische, sociale en culturele opvattingen over voornamen. Wat de naamdrager daarvan vindt, wordt niet gevraagd. Dat wordt anders als kinderen groter worden, naar school gaan en in feite moeten leren als lid van een groep, namelijk de schoolklas, te functioneren. Dat vergt aanpassingen, en dan ben je als kind over het algemeen het best af als je naam typologisch niet te veel afwijkt van die van je klasgenoten.

● Namen kiezen

De invoering van de Burgerlijke Stand in 1811 betekende een aanslag op ons gevoelsleven. Welke noties wij ook over achternamen mochten bezitten, wij moesten er sindsdien mee leven dat wij er een hebben en dat die vast en onveranderlijk is. Nu was de vaste achternaam in vele delen van Nederland al lang een geaccepteerd verschijnsel, dus daar zal men er weinig moeite mee hebben gehad. Elders was men minder gelukkig met de normering die de overheid op het persoonsnamensysteem toepaste. Dat geringe enthousiasme had in de eerste plaats een functionele reden. Er waren streken, vooral in het oosten van het land, waar men zich noemde naar de boerderij die men op dat moment bewoonde; dat was een oud en beproefd systeem dat men liever niet wilde opgeven.

Daarnaast bestonden er ook andere reserves tegen het dragen van een familienaam. Ik geef daarover het woord aan de Friese geleerde Everwinus Wassenbergh, die in 1774 een ‘Verhandeling over de eigennaamen der Friesen’ publiceerde. Hij schreef onder meer ‘schoon (...) de meeste Burgers zig van Toe- of Geslagtsnaamen voorzagen, was men op het Land, onder de Huislieden, altijd van deeze nieuwigheid afkeerig.’ Wat het aannemen van een familienaam door de gewone boeren betrof, merkte hij bovendien nog op: ‘Zelfs in onze tijd durven het, onder de Landluiden, nog maar weinige waagen, om, ten kosten van hierover beschimpt te worden, de (...) Stedelingen in dit opzigt na te aapen.’ U ziet, twee eeuwen geleden bestonden er in Friesland dus nog duidelijk noties over wie er wel en wie er niet een familienaam mocht dragen.

[p. 49]

● Cultuurdragers

De naamkunde bestudeert natuurlijk ook de structuur van de naam. Hoe zijn de namen gevormd binnen de verschillende naamcategorieën en welke typen kunnen wij daarbij onderscheiden? De beantwoording van die vragen is niet alleen van belang voor de naamkunde, maar ook voor vele andere wetenschappen. Namen zijn immers taalbouwsels van vaak hoge ouderdom. Daar waar de taalkundige of historische bronnen zwijgen, kan het onderzoek van de vorming en het gebruik van namen ons dikwijls zicht bieden op ontwikkelingen in de taal en de maatschappij waar wij verder geen gegevens over hebben. De naamcategorieën die ons daarbij de meeste steun kunnen bieden, zijn de plaats- en de persoonsnamen, en wel omdat zij andere categorieën in frequentie en toepassingsvariatie veruit overtreffen.

Plaatsnamen onderscheiden zich van persoonsnamen doordat zij over het algemeen ter plekke zijn gevormd en daarom op grond van hun oorspronkelijke betekenis belangrijke gegevens kunnen verschaffen over de taal die men daar sprak en over de landschappelijke en sociale situatie op het moment van de naamgeving. Zo onthult de naam Rossum dat er ter plaatse al in de vroege middeleeuwen een nederzetting bij een bosontginning is gesticht, een heem bij een rode, waaruit dan Rodeheem > Rossum als plaatsnaam is voortgekomen. Namen als Heerjansdam, Ridderstraat en Knegsel vertellen ons iets over de sociale stratificatie van de maatschappij in het verleden.

foto: Bart Versteeg

Er is één type plaatsnaam waarbij de relatie tussen oorspronkelijke betekenis en plaats principieel niet rechtstreeks uit de naam kan worden afgeleid. Dat zijn de zogenoemde vernoemingsnamen, zoals America en Poortugaal, maar ook Portengen, dat vernoemd is naar Bretagne. Bij die namen hebben we te maken met het hergebruik van namen die reeds eerder en elders zijn gegeven. Bij de keuze ervan hebben de naamgevers zich niet laten leiden door de etymologische betekenis, maar door wat men wel de associatieve betekenis noemt: het geheel van opvattingen en ideeën dat verbonden is met een naam die men kent. Wat dat betreft hebben vernoemingsnamen veel gemeen met persoonsnamen. Persoonsnaamgeving is immers toch ook in de eerste plaats een zaak van het opnieuw gebruiken van reeds bestaande namen. De oorspronkelijke betekenis speelt daarbij slechts een ondergeschikte rol. Door de eeuwen heen heeft men bij de persoonsnaamgeving veelvuldig gebruik gemaakt van namen die oorspronkelijk van elders kwamen. Dat maakt persoonsnamen dan ook tot zulke belangrijke bronnen voor de studie van de cultuuroverdracht tussen verschillende taalgebieden.