Onze Taal. Jaargang 62

[p. 300]

Van woord tot woord
Marlies Philippa
Diegene tevens knullen

Het is raar om sommige schrijftaalwoorden ineens in spreektaal te horen gebruiken. Bij reeds was dat al een beetje zo. Maar reeds is een geval apart, dat bekend en populair raakte door de shows van Van Oekel. Reeds werd een soort benadrukte toevoeging aan het eind van een zin of erna. In deze functie is het allang weer in onbruik geraakt. Anders ligt dat bij woorden als diegene en tevens.

● Diegene denkt zeker...

In de ANS (Algemene Nederlandse Spraakkunst) staat op bladzijde 223: ‘De aanwijzende voornaamwoorden degene, diegene en datgene zijn altijd zelfstandig. Ze worden gevolgd door een beperkende betrekkelijke bijzin. (...) Deze aanwijzende voornaamwoorden worden vooral in geschreven taal gebruikt.’ Met dat ‘vooral’ zal wel bedoeld worden dat dit eigenlijk schrijftaalwoorden zijn, dat ze in normale spreektaal niet voorkomen, en dat men ze waarschijnlijk alleen af en toe zal aantreffen in wat formelere gesproken taal. Maar ik beluister al jarenlang taaluitingen van tienermeisjes waarin het wemelt van de diegenes. Diegene betekent in hun taalgebruik ‘die persoon’ en wordt niet gevolgd door een betrekkelijke bijzin. Het is dus nooit diegene die. Ze zeggen bijvoorbeeld: ‘Ik heb diegene gisteren nog gezien.’ Bij hen is diegene simpelweg een vervanging van de persoonlijke voornaamwoorden hij/hem en zij/haar of van het aanwijzende voornaamwoord die.

Toen mijn ogen nog wat beter waren, las ik graag Achterwerk, de op gekleurd papier (en soms met witte letters) gedrukte achterpagina van de VPRO-gids. Op 11 april 1992 mocht ik daar het nieuwe(?) gebruik van diegene ook in een geschreven tekst bewonderen: ‘Ik vind dit een beetje idioot (ik weet niet wie dit programma bedacht heeft hoor), want diegene denkt zeker dat alleen kinderen van 13 jaar “er niet bij horen”. Nou, bullshit: ik ben 14 jaar (...).’ Een ingezonden brief van een tienermeisje. Toevallig? Ik weet het niet. Misschien gebruiken volwassenen en tienerjongens diegene ook op deze manier. Curieus is het wel.

● Modieus tevens

Tevens is naar mijn gevoel een nogal plechtig, een beetje ambtelijk woord. Ik denk niet dat ik het in deze rubriek ooit geschreven heb. Maar ik hoor en zie het steeds vaker. Eind september las ik in het uitgebreide weeroverzicht van de Volkskrant: ‘Daarnaast is er tevens af en toe zon.’ En op 8 oktober stond er in de VPRO-gids: ‘Extra probleem vormt het feit dat haar ex-minnaar tevens ook haar baas is.’ In beide gevallen modieuze overbodigheid. Op tv is tevens ook in trek. Kakkerige reclamemeisjes beweren er dat maandverbandvleugels hun tevens een veilig gevoel geven.

● Knullige knullen

Een woord dat me al lang intrigeert, is knul. Vooral in zijn relatie met het bijvoeglijk naamwoord knullig. Een knul is meestal niet knullig, terwijl een lul wel lullig is, een trul trullig, een onbenul onbenullig en een sul sullig. Knullig is even negatief als lullig, trullig, onbenullig en sullig, terwijl knul een positieve of neutrale gevoelswaarde heeft, in tegenstelling tot lul, trul, onbenul en sul. In hedendaags Nederlands betekent knul ‘opgeschoten jongen’ en ‘vent, man’. Bij lul staan vaak onvriendelijke adjectieven als stom en slap, bij knul waarderende zoals in ‘een leuk knulletje’, ‘een flinke, stevige knul’. Waarom is knullig dan zo ongunstig?

Knul heeft een betekenisverschuiving ondergaan. Knullig heeft te maken met knul in zijn oude betekenis: ‘sukkel, sul, stumper’. Ook knol werd vroeger wel gebruikt voor een lompe of domme man (in de Spaanschen Brabander van Bredero figureerde een Jan Knol), maar toch is knul waarschijnlijk niet uit knol ontstaan. Het is afkomstig uit het Bargoens. Wel kan knol ‘lomperik’ bij de verbreiding van het woord knul een rol hebben gespeeld.

Knul in de ongunstige betekenis is voor het eerst als Bargoens woord in 1769 in de meervoudsvorm knullen opgetekend. Toen bestond knille (een variant van knul) eveneens al in de neutrale betekenis ‘jongen’. De oorsprong van knul moet wellicht gezocht worden in het Rotwelsch, het Duitse Bargoens. In het noordelijke Duits vindt men nog vormen als knülch en knilch ‘onaangenaam mens, kerel’, die mogelijk uit knollig ‘boers’ zijn afgeleid. En zo komen we weer bij knol terecht. In wat oudere Duitse studententaal kwam ook knüll(e) ‘kapot, uitgeput, dronken’ voor. Dit hoort niet bij knol, maar bij het Duitse werkwoord knüllen ‘samendrukken, kreuken’. In ouder Duits betekende het ‘stoten, slaan’. Het komt overeen met het (verouderde) Nederlandse knullen ‘samendrukken, stampen’, een werkwoord dat gebruikt werd bij het vollen van laken.

Lul is van het werkwoord lullen ‘zachtjes zingen’ (denk aan het Engelse lullaby) afgeleid, maar het werkwoord knullen heeft eerder met lul dan met knul te maken. In de Zweedse vorm knulla althans. De betekenis-ontwikkeling bij dit woord van ‘stoten, slaan’ tot ‘geslachtsgemeenschap hebben’ is dezelfde als die in het Nederlands bij neuken heeft plaatsgevonden.

Jongenswoorden die met kn- beginnen, ze zijn me zo dierbaar. Mede dankzij de reclame voor luiers is knul een springlevend woord. Maar hoe moet het nou met onze knapen? Wanneer verschijnt er weer eens een knappe knaap in beeld?