Onze Taal. Jaargang 62

[p. 296]

Bits en bytes in het schrijfonderwijs

Ingmar Heytze, Annemieke Nijman en Tim van der Veer - vakgroep Nederlandse Taal- en Letterkunde, Universiteit Utrecht

Half Nederland werkt tegenwoordig met een beeldscherm voor zijn neus. Zelfs schrijfdocenten werken vandaag de dag met computerprogramma's: schrijfhulpprogramma's die leerlingen onderwijzen in of ondersteunen bij schrijftaken. Zijn zulke schrijfhulpprogramma's echt een hulp? Of heeft de leraar Nederlands eigenlijk nog steeds genoeg aan een krijtje en een schoolbord? Drie onderzoekers over vier schrijfhulpprogramma's.

● Briefopener

Briefopener is een computercursus voor het leren schrijven van zakelijke brieven. Het programma is bedoeld als hulp bij het nadenken over een te schrijven brief. Een voorbeeldsituatie dient daarbij als uitgangspunt. Het programma geeft de leerling eerst zicht op situatie, doel en lezer van de te schrijven brief, en bouwt vervolgens met hem een strategie op. Op basis van de strategie wordt een brief ontworpen die optimaal bij deze schrijfsituatie past. Het is de bedoeling dat de leerling zijn gedachten op dezelfde manier probeert te ordenen als hij zelf een brief schrijft.

Inhoud

De leerling schrijft zelf niets. Briefopener legt de leerling acht voorbeeldsituaties voor, zoals sollicitatiebrieven schrijven. De leerling kiest een situatie en voert daarbij een aantal meerkeuze-opdrachten uit. De inhoud en de structuur van de brief bepaalt de leerling door keuzes te maken uit de alternatieven die het programma hem aanbiedt. De eerste opdracht bij de sollicitatiebrief bestaat uit het kiezen van de juiste openingszin. Het programma stelt uiteindelijk de sollicitatiebrief samen door de gekozen alternatieven achter elkaar te plakken.

Briefopener simuleert een menselijke dialoog tussen computer en leerling. De computer wordt wel behoorlijk eigenwijs. Zo kan de argeloze leerling van Briefopener de volgende reacties krijgen als hij een vraag verkeerd heeft beantwoord:

-	Kom nou, voor wie de casus gelezen heeft, mag deze vraag toch geen probleem zijn. Lees de opdracht nog eens goed door en probeer het dan nog eens.
-	Nou, nou, ik had toch wel wat meer inspanning verwacht. Ik zal het antwoord maar geven...
-	Tja, dat komt ervan als u de oriëntatiefase overslaat. Lijkt het u niet verstandiger toch maar terug te gaan?

Antwoorden die irritatie kunnen opwekken, zelfs in een onderwijssituatie. De computer is een beetje té menselijk geworden. Het gevolg kan zijn dat de leerling zich zó gaat ergeren dat hij relevante opmerkingen van de computer over het hoofd ziet.

Totaaloordeel

Briefopener presteert naar onze mening onvoldoende. Dat komt vooral door de truttige aanspreekvorm en de passieve meerkeuze-opdrachten. Bovendien kent het programma een dwingende structuur: door de eigenwijze feedback wordt de leerling tot bepaalde keuzes geforceerd. Als een leerling een blijkbaar minder juist alternatief kiest, antwoordt Briefopener: ‘Denk nog eens goed na.’

● Scriptie

Het programma Scriptie is bedoeld om leerlingen van mavo, havo, vwo en mbo te helpen bij het schrijven van een scriptie. Scriptie geeft adviezen over het structureren en organiseren van het scriptieschrijfproces. De makers garanderen dat een leerling door gebruik van het programma in minder tijd een betere scriptie zal schrijven. Verder zal het echte schrijfwerk eenvoudiger worden.

Scriptie is een van de programma's uit de educatieve databank van de Postbank. Deze Edu-bank maakt deel uit van de klantenservice van de Postbank. Een school kan een aansluiting krijgen tegen de prijs van de diskettes met de communicatie-software.

Inhoud

Het programma Scriptie bestaat uit vier hoofdstukken. Het eerste hoofdstuk heet Perk In. Aan de hand van een aantal vragen bakent de leerling zijn onderwerp af. Perk In dwingt de leerling om vóór het maken van de scriptie een planning te maken: wat is het thema, wat is het doel, wat is de doelgroep, hoeveel tijd heb ik voor het schrijven? Het tweede hoofdstuk heet Zoek Op, waarin het zoeken naar informatie gestructureerd wordt. In het hoofdstuk Deel In krijgt de leerling verschillende soorten hoofdstukindelingen aangeboden. De leerling wordt gevraagd een indeling voor de tekst te verzinnen. Het vierde en laatste hoofdstuk heet Schrijf Op. Het geeft de leerling adviezen over het eigenlijke schrijven, de lay-out en de afwerking.

Prestaties

Scriptie kan tijdwinst opleveren. De leerling wordt gestimuleerd het schrijfproces nauwkeurig te organiseren, iets waaraan leerlingen vaak niet gewend zijn, zeker niet als het schrijven enkele maanden duurt. Het programma kan hierin verandering brengen. Scriptie bevat goede adviezen voor het structureren van alle onderdelen van het schrijfproces. De adviezen in het vierde hoofdstuk, Schrijf Op, over het schrijven, de layout en de afwerking zijn echter onvolledig. Een willekeurig schrijfadviesboek bevat meer en duidelijker adviezen.

[p. 297]

Totaaloordeel

Scriptie is een prachtig programma. Het is gebruikersvriendelijk en spreekt de leerling aan zonder te betuttelen. Als een leerling thuis een pc ter beschikking heeft, kan hij zonder zijn leraar te hoeven opbellen hulp krijgen bij het plannen en structureren van zijn schrijfopdracht. Zeker de wat minder ervaren schrijvers (en dat zijn de meeste scholieren) zullen er baat bij hebben.

● Spirit

Spirit is een programma dat de schrijver helpt bij het plannen, formuleren, reviseren en afwerken van teksten. Ook hier is goed plannen het voornaamste doel van het programma. Het is bedoeld voor leerlingen van het voortgezet onderwijs. Wie het programma wil aanschaffen, moet contact opnemen met de Technische Universiteit Twente, waar het programma is ontwikkeld.

Inhoud

Spirit bevat een Planner voor het nadenken over de tekst, een Tekstverwerker voor het formuleren, verbeteren en afwerken van tekst, een Bouwdoos voor het bewaren en terugzoeken van stukjes tekst, en een Beheerder voor schijfbeheer en printen. De Planner en de Tekstverwerker zijn de computeruitwerkingen van de belangrijkste problemen die de schrijver volgens de meest gangbare theorieën tegenkomt: hoe hij moet plannen, formuleren en reviseren. De Bouwdoos is handig voor het structureren en herstructureren van de tekst. Met de Beheerder kan tekst worden uitgedraaid en op schijf worden bewaard. Het is mogelijk om de vier onderdelen naast of in elkaar op het scherm te krijgen door middel van de vensters.

Wie een tekst schrijft met Spirit, begint met de Planner. Die vraagt om wat voor soort tekst het gaat, wat het doel ervan is en voor welke lezers de tekst bedoeld is. Bovendien kan de leerling een lijst met ‘wegwijzers’ opvragen; dat is een lijst van relevante vragen naar inhoudselementen (Wat is er gebeurd? Waar? etc.). Op deze manier kan de gebruiker een helder beeld krijgen van de inhoud, het doel en het publiek van de tekst. Als hij de tekst gaat schrijven met Tekstverwerker, kan hij de gegevens die in de Planner zijn opgenomen, overnemen.

Prestaties

Spirit is wetenschappelijk getest op effectiviteit. Het bleek dat sommige scholieren die met Spirit werkten, iets betere teksten schreven dan andere leerlingen. Hun plangedrag veranderde echter niet. Beginnende schrijvers zullen vooral baat hebben bij het feit dat Spirit veel vragen over de tekst stelt. Spirit levert de schrijver geen tijdwinst op, maar wel veel steun bij het structureren van zijn teksten.

Totaaloordeel

Spirit is gebruikersvriendelijk en ter zake. Het programma ziet er prachtig uit, omdat het onder Windows draait met zijn halve schermen en muisgestuurde menu's. Het dwingt een schrijver tot planmatig, stapsgewijs schrijfgedrag. In een educatieve context is dat een pluspunt, maar we kunnen ons voorstellen dat het invullen van structuurschema's voor de gevorderde scholier op den duur vermoeiend wordt. Bovendien neemt het programma door het aanbieden van de structuurschema's te veel plan- en structureertaken uit handen van de leerling. Het gevolg is dat de leerling vrij passief met de organisatie van zijn tekst bezig is en niet beter leert plannen en structureren.

● Spelcorrect

Het doel van SpelCorrect is het opsporen en verbeteren van spel- en interpunctiefouten door middel van uitleg, oefening en toetsing van de spelvaardigheid. Het programma is bedoeld voor studenten aan hbo's, universiteiten en bedrijfsopleidingen. SpelCorrect kost f 1250,- aan vastrecht. Het programma is verkrijgbaar bij COO-partners in Bunnik en draait op MS-DOS-computers.

Inhoud

SpelCorrect omvat materiaal voor twintig uur cursus. Er worden 125 probleemtypen besproken, onderverdeeld in zes hoofdcategorieën, zoals voorkeurspelling, werkwoordsvormen, etc. Het programma bestaat uit twee gedeelten: een instructiegedeelte en het zogenoemde spoor-op-gedeelte. Als een student zijn spelproblemen kent, kiest hij voor het instructiegedeelte. Hierin worden spellingregels met voorbeelden en oefeningen gegeven. De student kan ook kiezen voor het spoor-op-gedeelte als nog niet duidelijk is waar zijn spelproblemen liggen. Zijn zwakke punten kan hij in spoor-op ontdekken door het uitvoeren van een gevarieerde mix van oefeningen.

Totaaloordeel

SpelCorrect is erg eenvoudig te bedienen en te doorlopen. De spellingregels worden duidelijk uitgelegd en de student kan het programma zelfstandig afwerken. Daarom verdient SpelCorrect volgens ons de voorkeur boven een schriftelijke cursus spelling. De interactiviteit van het programma, het belangrijkste voordeel boven een boek, wordt ten volle benut. De leerling kan zelf zijn zwakheden bij het spellen op het spoor komen door een oefentekst te doorlopen, en vervolgens speciaal oefenen om deze fouten te voorkomen. SpelCorrect is een leuke manier om zonder directe hulp van een docent meer te leren over spelling- en interpunctiekwesties.

● Algemeen oordeel

De Nederlandse educatieve schrijfprogramma's die we hierboven beschreven hebben, zijn gemaakt onder het motto ‘als je het in een computer kunt stoppen, dan moet je dat doen’. Twee van de vier programma's, Scriptie en SpelCorrect, zijn daarin volgens ons redelijk geslaagd. Dat wil zeggen dat ze inhoudelijk en technisch voldoen. Spirit is een wat ingewikkeld en omslachtig programma, en Briefopener wekt irritatie op door de betuttelende aanspreektoon.

Maar ook bij Scriptie en SpelCorrect zetten wij vraagtekens. Schrijven studenten betere scripties als ze adviezen krijgen van een computerprogramma in plaats van van een schrijfhandboek? Het programma Scriptie bevat minder adviezen dan een handboek als Zakelijke Communicatie I en II of Leren Communiceren. Kan spelling niet beter persoonlijk uitgelegd worden? SpelCorrect is een slim programma, maar een leraar kan specifieke vragen direct beantwoorden.

[p. 298]

Wat leveren hulpprogramma's op voor de ‘gecomputeriseerde leerling’ met schrijfproblemen? Daarover kunnen we kort zijn. Scriptie belooft aardige resultaten. Van Spirit is al wetenschappelijk bewezen dat lang niet iedere leerling er wat aan heeft. SpelCorrect is volgens ons een uitstekend programma voor het verbeteren van de spelvaardigheid. Het is echter geen hulp die je kunt inroepen bij het schrijven. Dat laatste geldt ook voor Briefopener, waarover geen onderzoeksgegevens bekend zijn.

Conclusie: het oplossen van schrijfproblemen blijft voorlopig mensenwerk, waarbij de computer maar beperkt hulp kan bieden.

	SCRIPTIE	SPIRIT	BRIEFOPENER	SPELCORRECT
functie	planhulp scripties	planhulp verschillende tekstsoorten	onderwijs en training in briefschrijven	onderwijs en training in spelling
doelgroep	bovenbouw vwo, havo, mavo, mbo	leerlingen voortgezet onderwijs	iedereen die zakelijk correspondeert	studenten aan hbo, vwo, bedrijfsopleidingen
uitgever	Postbank	TU Twente	Nijhoff	TU Twente
prijs	onkosten	niet bepaald	f 84,90	f 1250,- vastrecht
draait op	pc, Apple	pc AT	pc	pc
achtergrond	geen	theorieën schrijfproces	geen	spellingregels
gebruikersvriendelijkheid	goed	goed	slecht	goed
prestaties	goed	voldoende	slecht	goed
volledigheid	voldoende	voldoende	goed	zeer goed
algemeen oordeel	goed	voldoende	slecht	goed