Onze Taal. Jaargang 62

[p. 288]

Chaops en modermismen

Hubert Roza - Utrecht

Daffaire, cirkant, amusematief: voor iemand op kruiswoordentocht zijn vooral de krant, radio en televisie dankbare bronnen. Wanneer we in de hedendaagse literatuur naar kruisingwoorden zoeken, blijkt vooral Kees van Kooten zeer produktief te zijn. Over tweegenkomen en bescheurkalender.

De samenstellingen doemdenken den regelneef zijn oervoorbeelden van woorden en uitdrukkingen die Kees van Kooten, al dan niet in samenwerking met Wim de Bie, aan de Nederlandse taal heeft toegevoegd. De naam van zijn Modermismen-reeks doet al vermoeden dat Van Kooten ook zeer vaardig is in het produceren van zogenoemde kruisingwoorden. Modermisme is immers op te vatten als een versmelting van modernisme en mis. In alle verhalen van de drie bundels gaat er in het moderne leven van de schrijver inderdaad iets goed fout.

● Gekrommuniceerd

Ook Van Kootens laatste verhalenbundel, Verplaatsingen, kent een aantal nieuwvormingen die ontstaan zijn door versmelting van twee al bestaande woorden. Zo wordt een Egyptisch restaurant na een bijzonder chaotisch verlopen verjaardagsfeest van moeder Van Kooten omgedoopt in Chaops. Wanneer je een bepaalde persoon op één dag tweemaal tegenkomt, is er volgens de auteur sprake van tweegenkomen. Een drievoudige ontmoeting heet logischerwijs driegenkomst. Weinig lezers zullen er moeite mee hebben de bronwoorden, de woorden waaruit het kruisingwoord is opgebouwd, te achterhalen.

Vooral het vroege werk van Van Kooten en De Bie levert een aantal zeer bekende kruisingwoorden op. Van de eerste Simpelpee (elpee van het Simplistisch Verbond) komen bijvoorbeeld demonstructie (‘het aantonen door middel van een voorbeeld’, gevormd uit demonstratie en instructie) en schrijpend (tegelijkertijd schrijnend en nijpend). De klassieke Klisjeemannetjes-dialoog op Hengstenbal bevat een kruisingwoord voor het mannelijk lid: ‘Dan heb jij nog nooit je orgaskraan helemaal opengedraaid.’

Uit het werk van Van Kooten heb ik zo'n 140 kruisingwoorden kunnen verzamelen. Deze zijn naar vorm of inhoud in een of meer categorieën onder te brengen. Zo levert de eerste langspeelplaat van het Simplistisch Verbond een reeks variaties op het thema communicatie op, zoals verstommunicatie (‘communicatie die verstomt’), verdommunicatie (‘geweigerde communicatie’), mensdommunicatie (‘communicatie door de zoekende mens’) en krommunicatie. Het laatste woord heeft als eigenlijke betekenis ‘communicatie met voorgewende zwaarwichtigheid’, maar ik hoor het in taalbeheerserskringen geregeld gebruikt worden in de betekenis van ‘mislukte communicatie’.

● Een theemansgraf

In veel van Van Kootens kruisingwoorden zijn beide bronwoorden in hun geheel aanwezig, zoals in optimaaltijd (‘perfect diner’, opgebouwd uit optimaal en maaltijd), promiskukeleku (‘spotnaam voor een promiscue vrouw’, uit promiscue en kukeleku) of bureau de cologne (‘eau de cologne voor kantoorpersoneel’). Het woordvormingsprocédé is duidelijk: het einde van het eerste bronwoord is gelijk aan het begin van het tweede bronwoord, zodat deze gemakkelijk in elkaar geschoven kunnen worden. Het kruisingwoord heeft dan een ‘overloopdeel’, een gedeelte dat in beide bronwoorden aanwezig was, zoals tijd in zomertijdelijk (‘tijdens de zomertijd’).

Bij het vormen van andere kruisingwoorden is het in elkaar schuiven van bronwoorden lastiger, omdat de gemeenschappelijke delen zich niet aan het begin of einde van de bronwoorden bevinden. Daardoor wordt de vorm van een van beide bronwoorden onderbroken, zoals edelachtbaar in edelslachtbaar (‘predikaat voor een directeur van een abattoir’) en onderling in onderzijdelings.

Soms neemt Van Kooten het ene bronwoord wel in zijn geheel op, maar het andere niet. Vaak ontbreekt er slechts één letter: biljant (‘briljant voor een producent van aambeienzalf’, briljant is niet in zijn geheel opgenomen), concabine (‘bijrijdster’, uit cabine en het niet geheel opgenomen concubine), theemansgraf (‘het vallen van een theezakje met koordje in de theepot’, uit thee en zeemansgraf). In schrijpend ontbreekt van beide bronwoorden één letter. Vaak is slechts een klein deel van het bronwoord aanwezig in de nieuwvorming, zoals in parabrella (‘enorme paraplu’, uit paraplu en umbrella) en cadaar (‘woordspelingenschrift’, uit cahier en daar). In deze gevallen is het lastiger om de beide bronwoorden te herkennen, en daardoor ook moeilijker om aan het kruisingwoord een betekenis toe te kennen.

Woorden als struikelhul (‘pose om te verbloemen dat je zojuist bent gestruikeld’), schaamdemp (‘het smoren van schaamte’), prijspoch (‘het pochen op de kortingen die men heeft weten te bedingen’) en strengzwenk (‘het voortdurend hebben van nieuwe voornemens’) zitten wat ingewikkelder in elkaar. Dit zijn kruisingwoorden die geen overloopdeel bevatten, maar toch duidelijk uit (delen van) twee bestaande woorden opgebouwd zijn.

[p. 289]

● Irritiek

Velen zien Kees van Kooten als een taalvernieuwer. Dat leidt tot de verwachting dat veel van zijn kruisingwoorden algemeen geaccepteerd zijn. Die verwachting komt niet uit wanneer je opname in Van Dale als criterium neemt. Maar soms zijn ook de naslagwerken het onderling niet eens. De betekenisomschrijving van bescheurkalender (uit zich bescheuren en scheurkalender) in de 12de editie van Van Dale luidt ‘scheurkalender van Koot en Bie’. De Hedendaagse Van Dale (1986) reserveert de term niet alleen voor de kalenders van Koot en Bie, maar ook voor auteurs die het genre na 1986 hebben voortgezet, gezien de omschrijving ‘scheurkalender met geestigheden’.

In het hilarische nummer Sodommunicatie van de eerste Simpelpee parodieert Van Kooten cabaretiers die het moeten hebben van flauwe en banale woordspelingen. Als een kloon van Seth Gaaikema produceert hij een reeks woordgrapjes met een hoog gehalte aan kruisingwoorden: ‘En ik doe, ik doe een enorme plas, dus eigenlijk meer een meer, dus ik voelde mij een beetje, ja, een urinoceros hè!’ In de parodie is tevens sprake van een orgrasme (orgasme in het gras) en een kastolen (gekraakt kasteel).

Het is in dit verband opvallend dat de literatuurcritici niet onverdeeld positief gereageerd hebben op Van Kootens laatste bundel Verplaatsingen. Het lijkt erop dat woordgrapjes als Wallyhalla (kruisingwoord dat is opgebouwd uit de naam van de Vlaamse zanger Eddy Wally en Walhalla) bij sommige lezers irritatie opwekken. Voor hen is de vorming van kruisingwoorden een doorzichtig en achterhaald literair trucje. Van Kooten wordt nu dus verweten zijn toevlucht te nemen tot de woordgrappen waarmee hij ooit andere cabaretiers belachelijk maakte.