Onze Taal. Jaargang 62

[p. 287]

En wel hierom
Taalverrijking door Van Kooten & De Bie

Henk van Gelder - journalist

Dames heren ook, Hou je d'r buiten Cock, En wel hierom. Van Kooten en De Bie voorzien al tientallen jaren hun personages en het Nederlandse volk van een opmerkelijke woordenschat. Henk van Gelder selecteerde dertien geslaagde woorden en uitdrukkingen.

In de zomer is de maandagochtend niet zoals hij zou moeten zijn. Dat is een eenvoudig te verklaren verschijnsel, want in de zomermaanden valt er op maandagochtend niet terug te kijken op een zondagavonduitzending van Van Kooten & De Bie. Gedurende herfst, winter en voorjaar staat de eerste ochtend van de week in het teken van het Nationale Nagenieten. Men beproeft de stemmen van de nieuwe typetjes, men tracht zinswendingen te citeren, men kruidt kortom de conversatie met het vocabulaire van de vorige avond. En herhaaldelijk blijkt dan dat de neologismen van het duo een langer leven beschoren is dan alleen die ene maandagochtend.

● Fabuleuze typeurs

Toen ik vorig jaar doende was met de samenstelling van een bundeltje gevleugelde woorden ontleend aan radio en televisie, stuitte ik vanzelfsprekend geregeld op de creaties van Van Kooten & De Bie. In de definitieve versie (Aju paraplu, verschenen bij uitgeverij Thomas Rap) staan uiteindelijk dertien lemma's waarvan de directeuren van het Simplisties Verbond de geestelijk vaders zijn. Die keuze was bovenal een kwestie van persoonlijke smaak en eigen waarneming. Het is alleszins mogelijk dat een ander bijvoorbeeld ook Weet-je-wel-weet-je-niet, het stopwoordje van de door het leven getekende Diane, en het geliefde En dergelijke van de gezusters Veenendaal, zou hebben opgenomen. Mij leken ze, na lang dubben, iets te tijdgebonden. Ik vreesde dat ze verflauwd zouden zijn op het moment dat mijn boekje zou verschijnen. Vooralsnog heb ik daarin echter ongelijk gehad. Anderen wezen mij erop dat Goed kauwen, dat 't gelijkmatig in je bloed komp, afkomstig uit een Klisjeemannetjes-dialoog van 1977, geen gevleugelde uitdrukking meer zou zijn. Maar omdat ik het nog geregeld geciteerd hoor, doorstond het mijn selectie en is het opgenomen.

Van Kooten & De Bie zijn niet alleen fabuleuze typeurs, maar voorzien ook al hun personages van een eigen, onvervreemdbare woordenschat. Daartoe behoren heel wat eigen constructies die dankbaar in de Nederlandse taal werden opgenomen, omdat ze vorm gaven aan een situatie of een gevoel waarvoor niet eerder zo'n functioneel woord of zo'n toepasbare woordcombinatie was bedacht. Dames heren ook, daterend uit 1974, leidt als komische krompraat een buitengewoon hardnekkig leven. Het in 1980 gelanceerde werkwoord doemdenken is daarentegen volstrekt onhumoristisch en werd dan ook onmiddellijk geadopteerd; er bestáát niet eens een ander woord voor. En wel hierom (1977) is weliswaar aan de ietwat querulanterige Cor van der Laak verbonden, maar geldt nog steeds als een handzame aanloop naar de kern van een mededeling. Het barse Hou je d'r buiten Cock, eveneens door Van der Laak gebezigd, heeft ook repertoire gehouden, net als 's mans afsluitende Van die dingen, ja? Van die dingen! Het woord waarmee Van der Laak al eerder (in 1977) was geïntroduceerd, de regelneef, is een pakkende omschrijving voor een zeer bepaald menstype geworden. Het spottende Nieuw flinks uit 1990, als treffende omschrijving voor het nieuwe realisme bij de Partij van de Arbeid, schoot onverwijld wortel en stond al binnen een week op het omslag van een opinieweekblad. De grappig bedoelde vrije jongens (1979) en oudere jongeren (1990) zijn buitengemeen nuttige en veelgebruikte groepsaanduidingen geworden.

● Mozes kriebel

Over twee krachttermen van de oudere jongere Koos Koets, beide daterend uit 1980, is in het voorjaar van 1993 in NRC Handelsblad een aardige polemiek ontstaan: de door mij aan dit alter ego van Van Kooten toegeschreven uitroepen Jemig de pemig en Mozes kriebel. Diverse lezers wisten zich te herinneren dat deze kleurrijke kreten reeds in de jaren dertig herhaaldelijk op Haagse schoolpleinen opklonken. Eén meende daaraan de conclusie te kunnen verbinden dat hier sprake was van ‘Westhaags-Loosduins regiolect’. Een tweede voegde er evenwel aan toe dat Mozes kriebel in 1936 ook al tot minstens één Rotterdamse school was doorgedrongen. Het kan niet anders of dat is juist. In dat geval is Van Kooten niet de geestelijk vader, maar wél degene die beide uitroepen landelijke faam heeft bezorgd.

Het grappige van hun effect op de taal is dat er ook minstens twee uitdrukkingen bestaan die niet door Van Kooten & De Bie zijn verzonnen, maar die wel aan hun oeuvre werden ontleend. Sinds de Amsterdamse politie in 1983 het kale havengebied waar de ontvoerde bierbrouwer Heineken en zijn chauffeur werden teruggevonden, omschreef als ‘een Jacobse & Van Es-terrein’, is zo'n haveloze verzameling van schuurtjes en loodsjes als zodanig bekend gebleven. En toen het weekblad Elsevier enkele jaren geleden een omslagartikel over het ‘Akkermans-effect’ schreef, was meteen duidelijk wat daarmee werd bedoeld: het circuit van mannen die voor elke overheidsfunctie in aanmerking lijken te komen. Men hoort er onmiddellijk die hoog uitschietende stem bij: ‘Ik bén gevraagd!’

Met dertien lemma's waren Van Kooten & De Bie mijn Kampioen Gevleugelde Woordenmakers. Nummer twee, met elf lemma's, werd Wim T. Schippers. Het commentaar van Schippers luidde vervolgens dat híj dus eigenlijk had gewonnen, want Van Kooten & De Bie zijn met z'n tweeën.