Onze Taal. Jaargang 62

Kruisingwoorden

F. Jansen

Zijn u de laatste tijd nog kruisingwoorden opgevallen? Deze vraag stond in het juli/augustusnummer. Een kruisingwoord is bijvoorbeeld conculega, dat Jan Kuitenbrouwer onlangs in NRC Handelsblad (13-9-93) gebruikte. Dit op het eerste gezicht raadselachtige woord wordt snel doorzichtig als we stukjes van de woorden concurrent en collega erin herkennen. Het woord schijnt overigens al geruime tijd bij de beoefenaars van vrije beroepen in zwang te zijn.

Voor een goed begrip van de kruisingwoorden is vooral de zinssnede stukjes van de bronwoorden van belang. Een kruisingwoord bestaat niet uit de volledige bronwoorden, zoals bij samenstellingen als zakdoek en huisdeur het geval is. Een kruisingwoord is ook niet volledig opdeelbaar in morfemen (woorddelen met een eigen betekenis), zoals in het recente welzorg(winkel), waarin zorg als los woord voorkomt en wel een herkenbare eigen betekenis heeft (wat blijkt uit welvaart, welstand, weldenkend, etc.). In conculega daarentegen hebben de stukjes concu en lega geen eigen betekenis.

● Verminking noodzaak

In een kruisingwoord moet ten minste een van beide grondwoorden alleen in de vorm van een verminkt stukje voorkomen. Daaruit volgt dat ik giromaat tot de kruisingwoorden reken. Weliswaar is giro geheel opgenomen, maar automaat niet. Op het eerste gezicht lijkt gillegaal niet aan de voorwaarden te voldoen: de bronwoorden gil en illegaal zijn immers intact. Maar als we in gillegaal het stukje gil helemaal aan gil ‘geven’, kan dat niet meer aan illegaal toegekend worden.

Op de oproep in nummer 7/8 kwamen bijna veertig reacties binnen met ongeveer zestig Nederlandse kruisingwoorden. Ik geef hieronder de woorden die kruisingwoorden zijn in de strikte zin van het woord, in alfabetische volgorde, te zamen met hun bronwoorden. Het deel van de bronwoorden dat in het kruisingwoord terug te vinden is, heb ik met hoofdletters aangegeven. In enkele gevallen is ook een betekenisomschrijving toegevoegd:

-	alcomobilist: ALCOhol autOMOBILIST (autorijder onder invloed)
-	aucteur: AUTEUR ACTEUR
-	Borgerokko: discriminerende bijnaam voor de Antwerpse wijk BORGERhout in combinatie met marOKKO
-	brus of bruster: BRoer zUSTER
-	caférant: CAFÉ restauRANT
-	cirkant: CIRKel vieRKANT (de nieuwe vorm van een yoghurtverpakking)
-	conculega: CONCUrrent ColLEGA
-	dossioma: DOSSIer diplOMA (een overzicht van gevolgde vakken)
-	Feyemoord: FEYEnOORD MOORD (nadat Ajax had gewonnen)
-	flopij: FLOPpy koPIJ
-	fniets: FIETS NIETS (Amsterdams jargon voor een gestolen fiets)
-	frantwerps: FRANs ANTWERPS
-	gillegaal: GIL ILLEGAAL (in de Tweede Wereldoorlog voor personen die op luidruchtige wijze als illegaal poseerden)
-	industributie: INDUSTRIe DiSTRIBUTIE
-	kwalitaria: KWALITeit cafeTARIA
-	megafestatie: MEGA- maniFESTATIE
-	neurioot: NEUROOT idIOOT
-	penopauze: PENis menOPAUZE
-	platforum: PLATFORM FORUM
-	prosument: PROdUcENT conSUMENT (de IKEA-klant die zelf zijn meubels in elkaar zet)
-	pruizik: PRUIm perZIK (thuistaal voor ‘nectarine’)
-	residrent: naam van een vereniging bestaande uit inwoners van DRENThe en de RESIDENTie
-	restaria: RESTaurant cafeTARIA
-	saunotel: SAUNa hOTEL

[p. 290]

-	semigreren: SEMI EMIGREREN (niet definitief emigreren)
-	slendig: SLijmerIG behENDIG
-	surfari: SURF saFARI (avontuurlijk surfen)
-	voetser: VOETganger fieTSER (een weg bestemd voor ‘voetsers’)
-	wouters: gecombineerde scoutinggroep van Welpen en kabOUTERs
-	zakantie: ZAKelijk vAKANTIE

Uit deze nog zeer voorlopige verzameling kruisingwoorden komt naar voren dat zo'n beetje alles mag. De bronwoorden kunnen vrijwel integraal in het kruisingwoord terugvindbaar zijn (aucteur, platforum), maar het bronwoord kan ook door slechts één klank of letter vertegenwoordigd zijn. Het enige spoor van welp in wouter is immers de w. Ik moet hier wel aan toevoegen dat ik er een hard hoofd in heb dat iemand aan dit kruisingwoord de schoonheidsprijs zou willen toekennen. Waarschijnlijk maakt die minimale w het woord toch te onduidelijk. De lijst laat eveneens zien dat lettergreepgrenzen geen rol van betekenis spelen. Bij alcomobilist ligt de naad tussen de bronwoorden wel op een lettergreepgrens; in slendig niet.

● Wat is mooi?

Mag dan werkelijk alles? Zo dol zijn de kruisingwoorden ook weer niet. De strengste beperking is wel dat de volgorde van de onderdelen niet veranderd mag worden. Bijvoorbeeld, het laatste deel van een bronwoord kan niet functioneren als het eerste deel van het kruisingwoord: *zikprui (perZIK-PRUIm) is onbestaanbaar! Je zou dus kunnen zeggen dat de onderdelen van kruisingwoorden elkaar niet mogen kruisen.

Wat maakt een kruisingwoord mooi? Deze vraag naar de esthetiek is misschien wel het boeiendst. Zelf vind ik industributie en semigreren bijvoorbeeld veel mooier dan fniets en voetser. Eerst was die voorkeur primair en onredelijk, maar nu denk ik dat die samenhangt met de omvang van de stukjes van beide bronwoorden: hoe groter die zijn, hoe beter. Dat geldt in nog sterkere mate voor wat ik nu maar het overloopdeel van het kruisingwoord zal noemen, dat is het stukje dat beide bronwoorden gemeenschappelijk hebben, zoals du/istri in industributie én emi in semigreren. In deze woorden is het overloopdeel niet alleen lang, het staat ook in het midden, tussen de resten van beide bronwoorden in.

Alle inzenders hartelijk dank voor hun reacties.