Onze Taal. Jaargang 62

[p. 252]

Nederlandse literatuur in Duitse vertaling

Hans Beelen - lector Nederlands, Universität Oldenburg

De afgelopen maand stond de 45ste Frankfurter Buchmesse in het teken van de Nederlandse en Vlaamse literatuur. Het tijdstip van deze indrukwekkende presentatie van literaire voortbrengselen uit ons taalgebied was daarmee ongetwijfeld goed gekozen, want sinds de tweede helft van de jaren tachtig is de Nederlandstalige literatuur in Duitsland ‘salonfähig’ geworden. In het kielzog van schrijvers als Claus (Der Kummer von Flandern), Mulisch (Die Entdeckung des Himmels) en Nooteboom, die met werken als Rituale, Berliner Notizen en Die folgende Geschichte nog meer succes heeft dan met de oorspronkelijke werken in zijn vaderland, verschijnen er thans vertalingen van Anna Blaman, Louis Paul Boon, Willem Elsschot, Jef Geeraerts, Hella Haasse, A.F.Th. van der Heijden, Frans Kellendonk, Tom Lanoye, Margriet de Moor, Sybren Polet, Gerard Reve en Paul de Wispelaere. Daarmee lijkt er op het ogenblik bij de oosterburen voor onze literatuur een enthousiasme te bestaan dat niet, zoals in de jaren zestig en zeventig, beperkt is tot thema's als erotiek en feminisme, maar dat berust op een bredere en diepere belangstelling voor onze literaire wereld. In het veelbekeken televisieprogramma ‘Das literarische Quartett’ vroeg men zich onlangs al af wie van de Nederlandse schrijvers nu eindelijk de Nobelprijs krijgt. Het is duidelijk: in Duitsland speelt de Nederlandse literatuur in de eredivisie.

● Slecht visitekaartje

Al die literatuur moet uit het Nederlands in het Duits worden vertaald, want voor de gemiddelde Duitse lezer is het Nederlands nog steeds een exotische taal. In het verleden is zelfs meer dan één literair werk via de omweg van het Engels in het Duits vertaald. Natuurlijk doen de docenten en leraren Nederlands in Duitsland erg hun best onze taal in brede kringen bekend te maken, maar vertalen blijft noodzakelijk. Duitsers die van het vertalen van Nederlandse literatuur hun broodwinning maken, kiezen niet voor een gemakkelijk bestaan. Ten eerste bestaat er geen vakgerichte opleiding voor dit ambacht. Bovendien is het vertaalwerk geen goudmijntje, zodat het nogal eens schipperen is tussen een acceptabel uurloon en een degelijk stuk werk leveren.

Dag mijnheer kan niet worden vertaald met Tag, Mein Herr

Ook zijn er maar weinig redacteuren van Duitse uitgeverijen die het Nederlands zodanig beheersen dat ze een vertaling kunnen controleren. Zó gezien is de vertaler Nederlands-Duits, meer nog dan bijvoorbeeld de collega-vertaler Engels-Duits, een cruciale schakel in het literaire produktieproces, want het boek valt of staat met de vertaling. Een rommelige vertaling is een slecht visitekaartje.

De problematiek van de literaire vertaling stond aan de vooravond van de Buchmesse op de agenda van een tweedaags wetenschappelijk congres. De universitaire docenten Nederlands uit het Duitse taalgebied kwamen in Keulen bijeen om te debatteren over het thema ‘literatuur in vertaling’. Er waren ook uitgevers en culturele instanties aanwezig, zodat er tevens aandacht kon worden besteed aan het vertaalbeleid en aan de Nederlandse culturele politiek. Maar ook de technische kant van het vertalen kwam aan de orde.

● Bondigheid

Een goede literaire vertaling is meestal geen getrouwe woord-voor-woord-vertaling, maar een herschepping van het origineel in de vreemde taal. Neem nou de vele Nederlandse verkleinwoordjes (een kopje koffie, een avondje uit), die in het Duits niet verkleind zouden moeten worden. En als in een Nederlandse roman Dag mijnheer wordt gezegd, kan dit niet worden vertaald met Tag, Mein Herr. De Duitse groet Tag klinkt veel nonchalanter dan het Nederlandse dag; bovendien kun je in het Duits iemand niet mijnheer noemen zonder zijn naam te weten. Een goede vertaling zou kunnen zijn: Guten Tag! of Guten Tag, Herr... (vertaler vult de naam in).

Een berucht probleem zijn de zogenoemde ‘valse vrienden’, woorden die veel op elkaar lijken, maar in verschillende talen toch een andere betekenis of een andere gebruikswaarde hebben. Het Nederlandse woord grot kan in veel gevallen met Grotte worden vertaald, maar de bekende grot van Plato is in het Duits Platoons Höhle. Juist bij verwante talen als het Nederlands en het Duits wemelt het van dit soort addertjes onder het gras.

In het Nederlands worden vaak clusters van bijwoorden gebruikt: ‘dat is heel erg leuk, we gaan soms wel eens naar de bioscoop, heeft hij weer eens even geboft’. Een goede vertaler probeert niet elk apart woordje te vertalen, maar zoekt naar Duitse bij-

[p. 253]

woorden die op hetzelfde neerkomen: ‘das ist sehr schön, wir gehen manchmal ins Kino, hat er mal wieder Glück gehabt’.

Dit zijn dan nog lexicale moeilijkheden die zonder grote ingrepen kunnen worden opgelost. Maar in Keulen vroeg Helga van Beuningen, die voor haar vertaalwerk in het Duits vorig jaar de Martinus Nijhoffprijs kreeg toegekend, ook aandacht voor verschillen op grammaticaal en stilistisch niveau. De Nederlandse grammatica heeft een voorkeur voor nevenschikkende zinnen, de Duitse taal maakt daarentegen meer gebruik van onderschikkend zinsverband. Dat betekent dat een vertaler vaak bezig is zinnen te herordenen.

● Vierkante millimeter

Van de literair vertaler wordt een bijzondere virtuositeit gevraagd, omdat literatuur wordt gekenmerkt door een speelse en complexe omgang met het medium taal, en niet alle taalspelletjes (rijmwoorden, dubbelzinnigheid, alliteratie, dialecten, woordspelletjes, enz.) kunnen in een vertaling zonder meer tot hun recht komen. De vertaler dient niet alleen de bron- en uitgangstaal tot in de puntjes te beheersen, hij moet met de auteur meedenken en bij elk woord bedacht zijn op een dubbele bodem of op een bijzonder effect. Dat betekent: lezen op de vierkante millimeter. Dan kan het wel eens gebeuren dat een gewetensvol vertaler de auteur opbelt met de vraag of hij kan nadoen hoe het water in een beekje klatert, dan wel of hij met opzet vijf keer op een bladzijde het woordje soms gebruikt. Mocht dat laatste inderdaad een stilistisch slordigheidje zijn, dan is het niet uitgesloten dat de uiteindelijke vertaling een betere (en geautoriseerde) tekst oplevert dan het Nederlandse origineel.

De Duitse neerlandici waren het er in Keulen over eens dat jonge vertaal-talenten aanmoediging verdienen, onder meer door bijscholing en door stipendia voor reizen naar Nederland en Vlaanderen, teneinde grondig met onze taal vertrouwd te raken. Op die manier kan de Nederlandstalige literatuur ook na de Buchmesse blijven meespelen in de Duitse eredivisie.