Onze Taal. Jaargang 62

[p. 250]

De gezongen apotheek
Jacques Klöters
Sketches

De sketch heeft in de theaterwetenschap de status van het luik onder de voordeurmat. Men weet van het bestaan, maar zal er niet gauw over uitweiden. Ik heb de afgelopen jaren alleen en met anderen een paar honderd sketches geschreven, vooral voor de radio, en er beginnen me een paar dingen op te vallen. Er zijn schrijvers zoals Jan Riem (die veel voor de televisie schrijft) die de sketch beschouwen als een precisieuurwerk. Zij schenken veel aandacht aan de plot, de loop van de gebeurtenissen, die geheid in elkaar moet zitten. Er is een verrassende ontknoping in de vorm van een pointe, een clou, een wegwezer. Zo opgevat is de sketch een beknopte eenakter. Maar zoals een boerenzakdoek gevuld kan zijn met kersen, kan een sketch ook een eenvoudig omhulsel zijn voor losse grappen. Revue-sketches zijn vaak niet meer dan een combinatie van bestaande moppen en wat visuele grappen van de artiesten.

● Gevaarlijke honden

Ikzelf moest iedere week een radio-sketch schrijven die op de actualiteit gebaseerd was, en dat betekende elke week een idee zien te krijgen. Verwoed kranten lezen in de hoop dat het gegeven je wordt aangereikt. ‘Er komt een gedragstest voor gevaarlijke honden.’ Ha, denk ik, daar heb je m'n sketch! Mijn fantasie begint te werken, ik ga bedenken wie betrokken kunnen zijn bij zo'n test: slome politieagenten, slimme hondenfokkers, een stagiair dierengedragspsychologie, allerlei gegadigden kloppen bij me aan. Is er een locatie? Het Vondelpark? Bij een postkantoor? Een agressie-testbaan? De volgende vragen die ik me stel zijn: Waar zit het conflict? Wat is het probleem? Welke belangentegenstellingen bestaan er tussen de betrokkenen? De hondenfokker ontkent dat zijn hond agressief is, de stagiair vindt dat zijn test niet mag mislukken, etc. Zo vind ik de ingrediënten voor mijn sketch. Een beslist niet minder belangrijke vraag is wat ik er zelf eigenlijk van vind. Ben ik voor of tegen, wat kan het me schelen, waar zit m'n emotie? Zo heb ik de ingrediënten en de drijfveer gevonden voor mijn sketch. Helaas heb ik zo'n zin om te beginnen dat ik me de laatste en belangrijkste vraag te weinig stel: waar gaat het heen, hoe eindigt het? Het wordt me meestal al schrijvende aangereikt.

● Vreemde draai

Zo kon ik vrij gemakkelijk schrijven over onzichtbare stakingen in de gezondheidszorg, dwergwerpen en het parkietenverbod in gevangenissen: allemaal inspirerende kranteberichten. Maar heel vaak zijn de onderwerpen te groot - ja het is verschrikkelijk daar in Bosnië - of belangrijk maar saai. De Tweede Kamer verhuist naar een ander gebouw. Nou en? Dan moet je een vreemde draai zien te geven aan een onderwerp, waardoor het leuk wordt. Een interview met de afgedankte kamerbankjes over de achterwerken van beroemde kamerleden. Collega-schrijver Jeroen van Merwijk heeft buitengewone hersenkronkels: hij kan een vreemd licht werpen op de dingen, zodat de mensen iets op een onverwachte manier zien en daarom moeten lachen. Hij gaf me vaak suggesties als ik weer eens op zoek was naar een komische invalshoek. ‘Er is niet veel deze week, Jeroen,’ zuchtte ik dan, ‘het is allemaal van het niveau van dat het niet goed gaat met het vaderlandse bintje.’ ‘Gaat het niet goed met het bintje? Is de clubarts van Ajax er al bij geweest? Ziet haptonoom Ted Troost nog een rol voor zichzelf in dezen?’ ‘Jeroen bedankt, ik ga meteen aan de slag!’

● Komische bintjes

Zo'n invalshoek kan je zomaar invallen, maar je kunt je inspiratie ook een handje helpen. Voor televisie is de belangrijkste vraag die de schrijver zich stelt: wat kan ik mis laten gaan in deze situatie? Maar voor de radio zocht ik toch meer komische denkprocessen. Bij het voorbeeld van het vaderlandse bintje is er sprake van een komisch contrast tussen de wereld van het bintje en de wereld van de sport. Veel humor ontstaat uit contrast, uit ongerijmdheden, uit incongruentie. Ik stel me dus de vraag: wat gebeurt er als ik m'n onderwerp in een contrasterende omgeving plaats, bijvoorbeeld in een andere tijd?

1 Hoe zat het met het zwakke bintje in het verleden? Was het toen nog sterk? De Bataven zakten op bintjes de Rijn af. Piet Hein en de bintjesvloot, Colijn die het bintje hard hield, etc.

2 Hoe zit het met het bintje in de toekomst? In de eerste Nederlandse bemande satelliet zit een zak met bintjes die beginnen te spruiten. Ik zeg niet dat dit leuke sketches worden, maar het is een denkproces waarbij ik vrijelijk ga associëren in de hoop dat ik een goede kijk en humor tegenkom. Voor mij moeten die even wonderlijk zijn als eenvoudig, even waar als gelogen en even ernstig als leuk.

3 Plaats je onderwerp eens in een andere sociale context. Laat artsen, politici, Frits Bom, professor Van Os zich uitspreken over het bintje en kijk waar het je brengt.

4 Kan ik het onderwerp overdrijven of verkleinen? Wat gebeurt er als ik het onderwerp enorm vergroot? Een radioreportage over de teloorgang van het bintje, wenende mensen, twee minuten stilte, toespraak van Hare Majesteit.

5 Waar kan ik het mee vergelijken? Ik schreef een sketch in de vierdaagsesfeer over de tocht van zalmen naar hun paaigronden en interviewde ze op het moment dat ze over de zalmtrappen klommen.

6 Wat gebeurt er als ik het gegeven

[p. 251]

omkeer? Stel dat het juist zeer goed gaat met het bintje. De omkering is misschien wel het meest bekende komische procédé. Omkering leidt vaak tot ontmaskering, en dat is iets waar de cabaretier naar zoekt. Ik deed eens een wrange monoloog van een elfjarig meisje dat net overreden is door een dronken automobilist. Ze ligt stervend op straat en biedt de automobilist haar excuses aan voor het ongemak.

De vraag ‘Hoe eindigt de sketch?’ is nog onopgelost. Als ik het niet meer weet, denk ik terug aan mijn voorgangers die onder hun sotternieën schreven ‘hier vechten si’.