Onze Taal. Jaargang 62

[p. 248]

Afkokers
F. Jansen

Vreemde verwijswoorden

Het weekblad Zondag (14-6-92) opent met de kop: ‘Schokkend!’ Daaronder staat een foto van Elvis in een bokspose met de onderkop: ‘Bracht zijn dokter Elvis aan de drugs?’

Deze laatste zin kan niet, want zijn kan onmogelijk naar Elvis verwijzen. Dat ligt niet aan de volgorde van de woorden op zichzelf. De volgende zin is heel goed mogelijk in een verhaaltje waarin Elvis voor diverse bekenden zingt:

Zijn dokter bracht Elvis een serenade vanuit zijn roze Cadillac. Zijn vrouw Priscilla zong hij toe vanaf het bordes.

Het probleem zit in het feit dat in de krantekop zijn dokter onderwerp en Elvis lijdend voorwerp is. Het onderwerp is machtiger dan het lijdend voorwerp. Je kunt wel in het lijdend voorwerp met woorden als zijn naar het onderwerp vooruitverwijzen, maar andersom lukt dat niet. Om uit te drukken dat Elvis zijn vrouw toezong, kunnen we wel zeggen:

-	Hij zong zijn vrouw toe.
-	Zijn vrouw zong hij toe.

maar niet:

-	Priscilla zong haar man toe.
-	Haar man zong Priscilla toe.

Het blad Zondag verwijst zijn lezers vervolgens naar een binnenpagina. Daar vinden we het echte artikel onder de volgende kop: ‘Bracht ex-dokter van Elvis hem aan de drugs?’

Wat de verwijswoorden betreft, is deze kop helemaal volgens de regels: Elvis is (een onderdeel van) het onderwerp, en dat onderwerp staat voor het voornaamwoord hem. En toch maakt ook deze kop een stroeve indruk. Waarschijnlijk komt dat doordat de lezer weet dat het verhaal over Elvis gaat en dat is de held bij wie zijn sympathie ligt. Voor een held is Elvis te zeer weggemoffeld in een nabepalinkje. In zulke gevallen kan Elvis beter in zijn eentje het onderwerp zijn, zoals in ‘Kreeg Elvis drugs van zijn dokter?’

In Het Nieuwsblad (2-4-92), een van de grootste kranten van Belgie, viel mij een kop op met precies hetzelfde subtiele foutje: ‘Hun lichaam houdt steeds meer mensen in de ban.’ Het artikel ging over fitnessverslaving. Bedoeld was iets als ‘steeds meer mensen raken in de ban van hun eigen lichaam’.

De kop maakt een vreemde indruk. Dat komt door hun. De zin knapt al op als je ervan maakt: ‘Het lichaam houdt steeds meer mensen in de ban.’

Ook hier is de oorzaak niet dat verwijswoorden naar iets zouden moeten verwijzen dat al geweest is, dat dus links van het verwijswoord staat. Je kunt immers goed zeggen: ‘Hun lichaam verzorgen de Belgen goed, maar hun huisdieren laten ze barsten.’ Het verschil tussen de kop en deze laatste zin wordt duidelijk bij het ontleden: in de kop is hun lichaam onderwerp van de zin, in de andere zinnen is hun lichaam lijdend voorwerp.

Borrelende boten

Een inzender in de Volkskrant (29-5-93) vindt het onrechtvaardig dat wildkampeerders in Zeeland zwaar moeten boeten, terwijl bootbezitters buiten schot blijven:

Er zijn in Zeeland talrijke parkeerplaatsen met voorzieningen (afkomstig van voormalige werkeilanden van het Deltaplan) waar nu wel de kampeerauto's worden geverbaliseerd maar waar de dure jachten (soms van meer dan een miljoen) wel lekker overnachten en hun borreltje drinken.

Dit is een standaardvoorbeeld van een constructie naar de betekenis. De schrijver bedoelt uiteraard dat de personen op die dure jachten overnachten en hun borreltje drinken. Dit type fouten maak je sneller als je een beetje gehaast en geëmotioneerd schrijft. Verder is het waarschijnlijk geen toeval dat de schrijver bezig was aan een wat langere zin: toen hij bij overnachten was aangekomen was zijn besef van het onderwerp jachten verneveld, en bij borreltje drinken was het helemaal achter zijn geesteskim verdwenen.

Sneuë man

Vijf artsen hebben zoveel kritiek op het proefschrift van hun collega S. dat ze de promotie proberen tegen te houden. Ze verantwoorden hun actie in Trouw (9-12-1992):

Toch treft onze kritiek vooral de promotiecommissie, die de promovendus slecht begeleid heeft. S. is hier nu gewoon een sneuë man, met wie nog best te praten valt.

Ik kan dat niet zeggen: een sneuë man. Wel goed is voor mij: ‘Wat is dat sneu voor die man’ of ‘Wat kijkt die man sneu’. Het verschil tussen het eerste citaat en de andere twee voorbeelden is dat sneu in een sneuë man bijvoeglijk wordt gebruikt, als een bepaling bij het zelfstandig naamwoord man. Het betekent ‘een beetje zielig’. In de andere twee is sneu respectievelijk onderdeel van het gezegde sneu zijn (met de betekenis ‘jammer’) en bijwoordelijke bepaling bij kijken (met de betekenis ‘sip’).

Ik ben wel blij met die sneuë man van de protesterende artsen, omdat ik dit gebruik van sneu in de spreektaal al een paar jaar hoor. Het heeft vaak een wat afstandelijke, ironiserende betekenis: de spreker heeft niet zo'n erg groot medelijden.

Samentrekking

Sommige copywriters zijn al met hun hoofd bij de vakantie als ze een reisfolder opstellen. Een stijlbloempje uit een folder met beschrijvingen van reizen naar Spanje:

Een Royal Class stoel is in vergelijking met een Comfort Standard Class stoel een stoel waarvan de rugleuning verder achterover kan en bij uw zitting een extra beenklapje is bevestigd.

In het laatste deel van deze zin ontspoort de samentrekking. We kunnen immers onmogelijk zeggen: ‘een stoel waarvan bij uw zitting een extra beenklapje is bevestigd’.