Onze Taal. Jaargang 62

[p. 246]

Taboes in soorten

Dik Brummel - Den Haag

In zijn artikel over taboes (mei 1993) stelt Michael Elias dat iets uit de taboesfeer halen op dit ogenblik anders gebruikt wordt dan tien jaar geleden. Hij verwijst naar gezagdragers die steevast uitspreken dat wij ermee gediend zijn om de zaak niet onder de tafel te houden, maar om, jawel, het taboe... te doorbreken. Elias stelt vervolgens dat ‘de positieve lading die het doorbreken van een taboe vroeger in beperkte kring had, algemeen is geworden’. Hij onderbouwt deze stelling met voorbeelden uit de Help-rubriek van Viva.

● Opruimen of bevestigen

Ik geloof dat de stelling van Elias enige nuancering behoeft. De voorbeelden uit Viva zijn van tweeërlei aard. Bij het voorbeeld van ‘opgewonden raken door borstvoeding’ wordt een taboe in de zin van verbod opgeruimd. Het antwoord bevat dus de boodschap: ‘Het is heel normaal en je hoeft je er niet voor te schamen; je kunt er rustig hardop voor uitkomen.’ Taboe als achterhaald, primitief verbod gaat samen met angstig zwijgen. Beide worden tegelijk opgeruimd door verlichtende voorlichting.

De andere voorbeelden, zoals regelmatige diefstal of het seropositief vrijen zonder condoom, worden helemaal niet, en zeker niet door Viva, gezien als taboes die nu eens opgeruimd moeten worden. De gedachte is hier dat het beter is om over iets wel te praten dan niet. Door erover te praten wordt het verbod echter niet opgeheven. Het kan zelfs met meer overtuiging worden opgelegd.

Een voorbeeld waarnaar ook Elias verwijst, is incest. Als men zegt dat incest uit de taboesfeer is gehaald, dan bedoelt men dat er sinds tien, vijftien jaar in toenemende mate over gesproken en geschreven wordt. Daarmee is het verbod op incest geenszins doorbroken, integendeel. Het spreken heeft tot doel dat het verbod op incest wordt herbevestigd. Hetzelfde effect kunnen we bereiken door erover te zwijgen. Minister van Justitie Regout sprak in 1911 bij de indiening van zijn zedelijkheidswetgeving over homoseksualiteit als een crimen nefandum, een onzegbare misdaad. Zeggen dat over iets niet gesproken dient te worden, heeft overigens iets van een paradox. Echt taboe is het dan niet meer. Over incest sprak Regout niet; dat was dus echt onbespreekbaar.

● Weifelende Van Dale

In de jaren zestig en zeventig was er een geneigdheid (en zeker niet alleen bij kunstenaars) om taboes op te ruimen, dat wil zeggen het verbod ongeldig te maken. Even was er dus ook een tamelijk nuchter gesprek over incest mogelijk. ‘Je moet er geen drama van maken’, zeiden we. En ‘iedereen speelt als kind met broertjes of zusjes’. Evenzo was er even een gesprek over seks tussen kinderen en volwassenen. ‘Moet kunnen’, zeiden velen. ‘Dan groeien ze misschien wat minder gefrustreerd op, met wat minder last van taboes.’ Dat gesprek was spoedig afgelopen. De reactie die optrad, voorzag het woord incest opnieuw van een negatieve lading.

Die hernieuwde negatieve lading wordt gedragen doordat aan het woord een geheel andere betekenis is gegeven. In de nieuwe Van Dale staan bij incest voor het eerst twee verklaringen. De eerste is nog steeds het oude ‘bloedschande’, wat ook al in de voorgaande drukken stond. Dat is volgens Van Dale: ‘geslachtelijk verkeer tussen naaste bloedverwanten, die geen huwelijk kunnen aangaan’. Als tweede staat er: ‘ontuchtige handelingen met het eigen minderjarige kind, stiefkind of pleegkind, zijn pupil of een aan zijn zorg, opleiding of waakzaamheid toevertrouwde minderjarige’. Verder wordt dan -pleger (m) vermeld, en -taboe (o), dat alleen de verklaring ‘verbod op seksuele relaties tussen verwanten’ krijgt.

Er wordt niet gesproken van misbruik of mishandeling, maar van ontuchtige handelingen. Wat waren dat ook alweer? Verder wordt ook de omgang tussen niet-verwanten, zoals die tussen leraar en leerling als incest beschouwd. Ook wordt de vrouwelijke pleger niet als mogelijkheid genoemd en wordt de betekenis van incesttaboe beperkt tot ‘verbod’. Er is dus wel een zekere aansluiting bij het gangbare spraakgebruik, maar anderszins gaat het woordenboek daar ook weer tegenin.

● Gruwelterm

Mag een woordenboek zo'n betekenisverandering aanbrengen? Lezers van Onze Taal zijn vertrouwd met de spanning tussen ons individuele taalgedrag en veranderingen in het taalgebruik. We weten dat de taal verandert en dat de betekenis van woorden niet in die woorden zelf maar in het gebruik ligt. Maar we weten ook dat de taal niet zonder ons bestaat en dat veranderingen niet voorspelbaar zijn. We kunnen dus door ons eigen taalgedrag en door argument of protest veranderingen tot stand brengen of tegenhouden. Zo vind ik dat het woord incest alleen maar zou moeten verwijzen naar seksueel contact tussen verwanten, wat het altijd gedaan heeft. Men kan het dan nog wel afkeuren, maar niet omdat er van kindermishandeling sprake zou zijn. Daar hebben we andere geschikte woorden voor.

Hoe meer ik erover nadenk, hoe griezeliger ik het vind dat het woord incest zich van schrikdraadwoord tot gruwelterm heeft ontwikkeld. Het doet mij denken aan een klein dorpje waar ik een paar jaar geleden het woord asielzoeker algemeen in de betekenis van winkeldief hoorde gebruiken. Ik merkte trouwens dat men het woord in zijn letterlijke betekenis niet eens begreep.

Ik hoop dat in de volgende editie van Van Dale bij de tweede betekenis van incest de aanduiding ‘oneigenlijk’ vermeld staat.