Onze Taal. Jaargang 62

[p. 232]

Stemstoornissen

H.K. Schutte, S.M. Goorhuis-Brouwer - Groningen

Mooi hees is niet lelijk. Dat mag misschien opgaan voor popzangers als Rod Stewart, maar voor zangers van klassieke muziek zoals Jard van Nes en Emma Kirkby is heesheid rampzalig.
Over durf, training, de bouw van je strottehoofd en poliepen op je stemplooien.

Stem is het geluid dat ontstaat doordat lucht die uit de longen stroomt, in trilling wordt gebracht in het strottehoofd (de larynx). In ons strottehoofd bevinden zich de stemplooien, die periodiek kleine hoeveelheden lucht met een zekere snelheid doorlaten. Afhankelijk van de bouw van het strottehoofd en de lengte en dikte van de stemplooien ontstaat een geluid dat karakteristiek is voor ieder mens afzonderlijk. We kunnen mensen dan ook vaak aan hun stemgeluid herkennen. Iemand kan een hoge, heldere sopraanstem hebben of een diepe, lage basstem; ook een zeker gedempt, omfloerst stemgeluid kan kenmerkend zijn voor een bepaalde persoon. Deze karakteristieke, persoonlijke stemgeving wordt voor een groot gedeelte bepaald door de individuele variaties in de bouw van het strottehoofd.

Ook de mate waarin mensen hun stem moeten gebruiken, is van invloed op het geluid dat voortgebracht wordt. Mensen kunnen bijvoorbeeld in het dagelijks leven een helder klinkende stem hebben, die echter bij intensiever gebruik snel hees wordt.

● Populair ruisje

We spreken van een stemstoornis als een stem niet helder klinkt en dit problemen oplevert in het sociale functioneren van de persoon in kwestie. Het geluid dat iemand voortbrengt, is dus niet bepalend voor het al of niet aanwezig zijn van een stemstoornis. Meer bepalend daarvoor is het of je zelf last hebt van het geluid dat je voortbrengt.

De kwaliteit die iemand van zijn stem verlangt, is afhankelijk van vele factoren. Een marktkoopman bijvoorbeeld zal zich in de regel minder zorgen maken over een ruis in zijn stem dan een beroepszanger. En voor de beroepszanger is vervolgens het

Als je te lang voorzichtig met je stem omgaat, kan dat tot stemklachten leiden

zangrepertoire weer bepalend voor de gewenste stemkwaliteit. In de klassieke muziek wordt een ruisje over de stem vaak al niet geaccepteerd, terwijl in de popmuziek hese en schorre stemmen soms bijzonder populair kunnen zijn. Stemstoornissen kunnen we daarom het best begrijpen vanuit een model waarin de stemmogelijkheden in verband worden gebracht met de eisen die eraan worden gesteld; met andere woorden: de stemcapaciteit staat in relatie tot de stembelastbaarheid.

● Bouw strottehoofd

De capaciteit van de stem wordt bepaald door de bouw van het strottehoofd en door eventuele organische afwijkingen daarvan. Te denken valt aan oneffenheden van verschillende aard op de stemplooien - goedaardig of kwaadaardig - waardoor ze niet vrijuit en symmetrisch kunnen trillen, zodat een afwijkende stem ontstaat. Ook misvormingen en verlammingen van het strottehoofd kunnen een afwijkend stemgeluid veroorzaken. Bij organische veranderingen van het strottehoofd worden de mogelijkheden om tot stemgeluid te komen beperkt. Vaak zullen mensen dan al bij geringe stembelasting last krijgen van hun stem.

Maar ook een ‘gezond’ strottehoofd kent anatomische verschillen in grootte en kraakbeen-skeletopbouw, wat onder andere het verschil tussen vrouwen- en mannenstemmen verklaart. De anatomie van de larynx bepaalt in sterke mate de ‘grootte’ van een stem. Bij een optimaal gebouwd strottehoofd komen de stemplooien tijdens het geluidgeven volledig tot sluiting. Bij een niet optimaal gebouwd strottehoofd is volledige sluiting van de stemplooien veelal onmogelijk.

● Dynamiek en melodie

De stemcapaciteit wordt vastgesteld met behulp van een keelspiegelonderzoek en een zogenoemd stroboscopisch onderzoek: daarmee kunnen de stemplooien in werking worden bekeken (zie afbeelding 1). Daarnaast wordt een fonetogram gemaakt: daaruit kan worden afgelezen wat iemands stembereik is in dynamisch

[p. 233]

opzicht (zacht-hard) en in melodisch opzicht (laag-hoog). Een normaal fonetogram omvat veelal een melodisch bereik van twee octaven en een dynamisch bereik van 30-40 dB (zie figuur 2).

figuur 1:
Onderzoek van het strottehoofd met videoregistratie

Figuur 3 laat twee fonetogrammen zien: een van een geschoolde zangstem en een van een ongeschoolde zangstem. Het melodisch stembereik omvat in beide gevallen ongeveer drie octaven. De geschoolde stem beschikt echter over meer dynamische mogelijkheden dan de ongeschoolde. Dankzij de stemscholing ontstaat een betere stembeheersing, wat op het fonetogram terug te vinden is in de dynamiek.

figuur 2:
Een normaal fonetogram: melodisch bereik van ruim twee octaven en dynamisch bereik van 30-40 dB

figuur 3:
Vergelijking van een geschoolde stem (▲) met een ongeschoolde stem (•)

● Onzekerheid

Iemand die weinig spreekt of weinig hoeft te spreken, bijvoorbeeld iemand die een rustige administratieve baan heeft met weinig representatieve taken, zal - tenzij hij in de avonduren voetbaltrainer is of koordirigent - zijn stem minder belasten dan iemand met een spreekberoep, zoals een leraar of een predikant. De balans tussen de mogelijkheden van het strottehoofd en het gebruik dat ervan wordt gemaakt of in een bepaald beroep moet worden gemaakt, kan negatief doorslaan en leiden tot stemklachten.

Ook kan de mate van zekerheid waarmee iemand spreekt van invloed zijn op het stemgebruik. Er zijn mensen die hun stem niet voluit durven te gebruiken. Dit kan bijvoorbeeld te maken hebben met de manier waarop ze hun eigen functioneren ervaren of met de stemming waarin ze verkeren. Ook na een ernstige keelontsteking kan dit verschijnsel zich voordoen. Als je te lange tijd voorzichtig met je stem omgaat, kan dat een gewoonte worden, die uiteindelijk tot stemklachten leidt. Door je stemmogelijkheden namelijk voortdurend te beperken, ontstaat een gespannen stemgevingspatroon.

● Praktijkvoorbeelden

Ten slotte beschrijven we ter illustratie nog drie praktijkvoorbeelden van een stemstoornis.

1. Een jongeman van 23 jaar meldt zich omdat hij sinds ongeveer 9 maanden last heeft van zijn stem. Het geluid komt er niet gemakkelijk meer uit en soms is zijn stem dubbeltonig.

Bij onderzoek blijkt dat er op de rechterstemplooi een forse poliep zit, die de sluiting van de stemplooien soms negatief beïnvloedt. De ene keer lukt de sluiting goed omdat de poliep door de in trilling gebrachte lucht als het ware op de stemplooi wordt geslingerd; op andere momen-

[p. 234]

ten lukt de sluiting niet goed, omdat de poliep tussen de stemplooien valt. De oorzaak van de stemstoornis is dus van organische aard. Een kleine operatie kan het probleem verhelpen.

2. Een enthousiaste jongen van 8 jaar meldt zich samen met zijn moeder omdat men op school vindt dat hij hees is en zijn stem misschien wel verkeerd gebruikt.

Hij is inderdaad hees; uit onderzoek blijkt dat hij een zwak gebouwde stem heeft: de stemplooien sluiten onvoldoende als hij geluid maakt. Zijn stemmogelijkheden zijn mede daardoor beperkt in dynamiek. Deze jongen moet zich meer dan andere kinderen inspannen om geluid te maken. De oorzaak van de stemstoornis is de bouw van het strottehoofd. Dat verklaart de heesheid. De jongen moet met meer inspanning spreken; zonder inspanning komt er onvoldoende geluid. Dat is de reden waarom men eerst dacht aan een verkeerd stemgebruik.

Bij deze jongen kan het best een afwachtende houding worden aangenomen. Naarmate hij ouder wordt, groeit ook het strottehoofd verder uit; waarschijnlijk zal dan ook een betere stem onstaan.

3. Een aankomend predikant meldt zich omdat hij zacht spreekt en daarover vaak negatieve opmerkingen krijgt.

Tot op heden heeft hij zich hier nog niet zoveel van aangetrokken, omdat hij de hele dag studeert en weinig in het openbaar spreekt. Nu hij op het punt staat om zijn studie in te ruilen voor het predikantschap, vraagt hij om hulp. Bij onderzoek blijkt hij over een goed gebouwd strottehoofd te beschikken. De stemplooien sluiten goed over de volle lengte. Ook de stemmogelijkheden zijn goed, zowel wat het stembereik als de dynamische mogelijkheden betreft. De man durft echter nauwelijks een luid geluid te maken.

Zijn stemstoornis is ontstaan doordat hij niet heeft geleerd om zijn stemmogelijkheden optimaal te gebruiken. Logopedische lessen zullen zijn probleem kunnen verhelpen.

Van H.K. Schutte en S.M. Goorhuis-Brouwer verscheen vorig jaar het Handboek Klinische Stem-, Spraak- en Taalpathologie. De medische en pedagogisch-psychologische achtergronden van stem- en spreekgedrag, Amersfoort, ACCO, 1992.