Onze Taal. Jaargang 62

[p. 230]

De stem als bewijsmateriaal
Forensisch spraakonderzoek [1]

A.P.A. Broeders - Gerechtelijk Laboratorium, Rijswijk

‘Mag ik de heer Rosa van u?’ ‘Opsporing Verzocht’ liet dit zinnetje tweemaal horen in 1987. En de tips stroomden binnen: heel wat mensen meenden de stem van de ontvoerder van G.J. Heijn te herkennen. Toch zette geen van die tips de politie op het juiste spoor.
Teleurstelling daarover vormde de belangrijkste drijfveer voor het aanstellen van een forensisch foneticus bij het Gerechtelijk Laboratorium in Rijswijk: de heer Broeders. In drie artikelen zal hij enig licht werpen op de mogelijkheden en beperkingen van forensisch spraakonderzoek.

Het forensisch spraakonderzoek is een, zeker in Nederland, nog betrekkelijk jonge vorm van gerechtelijk onderzoek. Het gaat daarbij om spraakonderzoek dat wordt uitgevoerd ten dienste van de rechtspleging, zowel in het kader van de opsporing als voor de bewijsvoering. De meest tot de verbeelding sprekende vorm van dit type spraakonderzoek is waarschijnlijk de forensische sprekeridentificatie: het bepalen van de identiteit van een spreker aan de hand van zijn spraak. Vooral in Amerikaanse spionagefilms en misdaadseries wordt voor dit doel vaak uiterst geavanceerde apparatuur ingezet, waarmee niet zelden verbluffende resultaten worden bereikt. In werkelijkheid zijn de mogelijkheden van de forensische sprekeridentificatie echter beperkt. Dat neemt niet weg dat forensische fonetici en dialectologen in landen als Duitsland, het Verenigd Koninkrijk en de Verenigde Staten geregeld optreden als gerechtelijk deskundige. In die hoedanigheid geven zij hun oordeel over de vraag of een bepaalde spraakopname afkomstig is van de verdachte.

Andere zaken waarmee forensische spraakonderzoekers zich bezighouden zijn sprekertypering (waarover later meer), verbetering van de verstaanbaarheid van audio-opnamen, en het onderzoek naar de integriteit en authenticiteit van dergelijke opnamen.

● Mag ik de heer Rosa?

Bij ontvoeringen en afpersingen wordt nogal eens gebruik gemaakt van de telefoon en de bandrecorder. Het gesprekje dat de ontvoerder van de heer G.J. Heijn in november 1987 met de receptionist van het Amsterdamse Okura Hotel voerde (‘Mag ik de heer Rosa van u?’) is daarvan een sprekend voorbeeld. De menselijke stem vormt in zo'n geval vaak een van de eerste en weinige concrete sporen naar de vermoedelijke dader. Dat geldt nog meer voor anonieme bom- en brandmeldingen en voor vormen van telefonische intimidatie. In al deze gevallen rijst de vraag of, naast de inhoud, ook de vorm van de uitingen informatie bevat die kan bijdragen aan de identificatie van de spreker.

Nu lijkt het een bekend ervaringsgegeven dat mensen aan hun stem zijn te herkennen. In onze dagelijkse contacten met vrienden, kennissen en collega's maken we immers doorlopend gebruik van deze mogelijkheid. De oplossing lijkt dus eenvoudig: neem de stem van de onbekende spreker op en speel die opname voor een zo groot mogelijk aantal mensen af. De spreker zal worden herkend, de tips stromen binnen en de verdachte wordt berecht en schuldig bevonden, want het bewijs is geleverd.

● Moeders stem

Toch blijkt dit recept in de praktijk maar matig te werken. Er zijn sterke aanwijzingen dat bij het afspelen van opnamen van daderstemmen in programma's als ‘Opsporing Verzocht’ de spreker zelfs door zeer goede bekenden of naaste familieleden niet altijd wordt herkend. Zo is het denkbaar dat in de zaak Heijn familieleden van de dader diens stem op de televisie hebben gehoord zonder dat ze die herkenden. Anderzijds komt het ook voor dat verscheidene tipgevers, vermoedelijk onafhankelijk van elkaar en zonder boze opzet, dezelfde persoon menen te herkennen, terwijl deze over een ijzersterk alibi blijkt te beschikken.

De verklaring voor deze tegenval-

[p. 231]

lende resultaten ligt deels in de filterwerking van de telefoonlijn, die een groot deel van de akoestische informatie die we normaal in het beluisteren van spraak benutten, niet doorgeeft. Belangrijker is misschien dat we in feite in onze dagelijkse contacten vaak niet bezig zijn met sprekeridentificatie maar met sprekerverificatie. Iemand meldt zich aan de telefoon als X, en het stemgeluid bevestigt dat of geeft althans geen aanleiding onze hypothese te herzien. Of, de telefoon gaat, we verwachten dat het Y is en het stemgeluid sterkt ons in dat vermoeden. Horen we daarentegen een bekende stem in een context waarin we die niet verwachten, of bestaat er geen verwachting ten aanzien van een bepaalde persoon, dan kan het heel wat moeilijker worden de spreker te identificeren. In het laatste geval gaat het er niet om te controleren of een spreker degene is die hij beweert te zijn, maar om de identiteit te bepalen van een spreker die deel uitmaakt van een groep waarvan de omvang vaak onbekend is. In een dergelijk identificatie-experiment bleek de foneticus Peter Ladefoged bij beluistering van 29 hem min of meer bekende sprekers 9 sprekers (= 31%) te herkennen aan de enkele uiting Hello, 19 (= 66%) aan de hand van een enkele zin, en 24 (= 83%) bij beluistering van dertig seconden lopende spraak. De stem van zijn eigen moeder herkende hij slechts in het laatste geval, en zelfs toen was hij niet erg zeker van zijn zaak.

● ‘Voice parade’

Nu gaat het in de forensische praktijk uiteraard vooral om de identificatie

Slachtoffers zijn er vaak van overtuigd dat ze de stem van een dader zouden herkennen

van onbekende sprekers. Daarbij moeten we een onderscheid maken tussen herkenning door getuigen of slachtoffers en het identificatie-onderzoek dat wordt uitgevoerd door getrainde spraakonderzoekers die als getuige-deskundige optreden.

Getuigen en slachtoffers zijn er vaak van overtuigd dat ze de stem van een hun onbekende dader onmiddellijk zouden herkennen. Vooral in situaties waarin het slachtoffer de dader niet of nauwelijks heeft kunnen waarnemen, kan - zodra er een verdachte in beeld komt - worden onderzocht of het zin heeft een zogenoemde meervoudige auditieve confrontatie (in het Engels ook wel voice parade genoemd) te organiseren. Daarbij worden spraakfragmenten van de verdachte samen met opnamen van de spraak van soortgelijke sprekers (de ‘afleiders’) op een band gezet en aan de oorgetuige aangeboden. Voor deze auditieve confrontatie geldt overigens wel dat er zeer hoge eisen moeten worden gesteld aan de uitvoering van de confrontatie, vermoedelijk zelfs nog hogere dan de Leidse psycholoog Wagenaar onder andere in zijn boek Identifying Ivan heeft aangetoond voor de visuele herkenning door ooggetuigen. Er moet worden voorkomen dat een eventuele positieve herkenning toegeschreven kan worden aan een ordinaire procedurefout; die is vrijwel altijd onherstelbaar.

● Loos alarm

Er is alle reden om de resultaten van een auditieve confrontatie bij forensisch onderzoek met enige terughoudendheid te hanteren. Dat blijkt onder andere uit laboratoriumexperimenten van de Amerikaanse psychologen Handkins & Cross. Zij vroegen proefpersonen naar een onbekende spreker te luisteren en daarna aan te geven of ze in een van de sprekers van een groepje van vijf deze eerste spreker herkenden. Net als bij een echt politieonderzoek werd de luisteraars er uitdrukkelijk op gewezen dat het mogelijk was dat de te herkennen stem niet in de groep van vijf voorkwam. De proefpersonen kwamen tot een identificatiescore van respectievelijk 52% en 66%, al naar gelang de stem van de te identificeren spreker meer of minder op die van de overige sprekers leek. De ‘loos-alarm’-score, dus het percentage onjuiste identificaties, bedroeg gemiddeld bijna 25%.

Bepaald onthutsend waren de resultaten in die gevallen waarin de proefpersonen, zonder dat ze dat uiteraard wisten, te maken hadden met een groep van vijf sprekers waarvan de eerste spreker geen deel uitmaakte. Hier bedroeg het percentage loos alarm maar liefst 72% (bij soortgelijke stemmen) en 54% (bij grotere stemvariatie).