Onze Taal. Jaargang 62

[p. 229]

De gezongen apotheek
Jacques Kloters
Een stem als oud parket

Het valt me op dat anekdotes over bepaalde artiesten altijd met hún stemgeluid verteld worden. Wie over Fien de la Mar spreekt, gebruikt een lage kopstem en spreekt met slepende vocalen. De oudste platen van Fientje laten echter een opgewekt wicht horen met een veel hoger stemgeluid. Ergens in haar carrière heeft zij besloten haar stem omlaag te brengen en de sensuele diva die zij op het toneel zo vaak moest spelen mee te nemen in haar privéleven. Zo ging het ook met Marlène Dietrich, die voordat ze wereldberoemd werd een schril stemmetje had. Regisseur Erich von Sternberg adviseerde haar het interessante, diepe geluid te ontwikkelen, en daarmee heeft ze ook haar laatste adem uitgeblazen. Voor anekdotes over Adèle Bloemendaal maken we een laag borstgeluid met beschaafde neusklanken. Het Lou Bandy-geluid komt ook door de neus, maar dan met Haagse klinkers. Toon Hermans klinkt zangerig en gevoelig met veel trillingen.

● Allemaal beschaafd

Heel lang moest cabaret iets anders zijn dan plat amusement; het moest beschaafd zijn. Jean Louis Pisuisse, de ridder van het Nederlandse cabaret, klonk mannelijk beschaafd. Wim Sonneveld, Fons Jansen, Paul van Vliet, Jos Brink, beschaafde stemmen zoals je ze alleen nog bij het ANP hoort. Maar er waren in het theater-amusement ook andere, meer persoonlijke klanken te beluisteren. De allereerste importeur van cabaret, Eduard Jacobs, klonk huilerig-aanklagend. Louis Davids had een klein maar fijnzinnig geluid dat soms kwajongensachtig, soms overbeschaafd klonk. Hetty Blok behoort tot de categorie van de burleske stemmen. Zij kan er alles mee en heeft voor thuisgebruik iets beschaafds gereserveerd met een komisch-overdreven dictie. In het huidige cabaret zien we Bert Visscher, die de gedreven stem van de waanzinnige beoefent. Conny Stuarts stem is als haar vingerafdruk. Maar ik kan me niet voorstellen dat zij als meisje al zo sprak. Er moet iets bijgekomen zijn. Iedereen die haar ooit de zin ‘Bent u ooit wel eens gestoken door een bij?’ heeft horen zingen, hoort die bij het lezen van de tekst nog in zijn hoofd. Conny Stuart begon haar carrière eind jaren dertig in het genre Lys Gauty en Lucienne Boyer. Dat soort zangeressen zong met ophaaltjes. Ze zeilden naar elke noot toe, dat was de mode toen. (Toon Hermans doet het nog, nooit een noot recht inzetten, maar altijd een glijertje ernaar toe.) Misschien ging Conny Stuart, toen haar talent voor het komische ontdekt werd, wel spreken zoals zij tot dusver gezongen had, maar dan komisch aangedikt.

● Wim kan onbeschaafd

Het echt beschaafde geluid is niet meer zo in trek. Een onbeschaafde toon komt vaker voor. Waardenberg & De Jong tasten in hun programma's de grenzen van de goede smaak af, dat is ook aan hun stemmen te horen. Wim Kan gebruikte meer dan één stem. Hij was een beschaafd sprekende zoon van een minister, maar af en toe liet hij toch minder beschaafde klanken horen op het toneel. De actrice Fie Carelsen kapittelde hem daarover na de oudejaarsconference 1958. In het Theaterinstituut vond ik zijn antwoord: ‘Wanneer ik - waar ook in Nederland - mijn grapjes maak over hooggeplaatste regeringspersonen, kan ik deze grapjes alleen plaatsen als ze voortkomen uit de “stem des volks” - ik bedoel dus als de “vox populi” zich met zijn overheid bemoeit. Zodra ik mijn (beschaafd(?) - hum! hum!) geluid, mijn eigen stem voor deze opmerkingen gebruik, wordt de hele zaak volkomen scheefgetrokken en krijgt elke kritiek op Beel, Drees of Staf een achtergrond van gelijkwaardigheid, hoe vreemd dit misschien ook moge klinken.’ Kan geeft dan wat voorbeelden van politieke grappen die hun werking zouden verliezen ‘wanneer een (naar de spraak te oordelen) ontwikkeld mens zulke domme dingen zou zeggen. Dat men mijn commentaar op de politieke situatie in ons land moet zien en horen als een rol is natuurlijk moeilijk uit te leggen. Wel ben ik ervan overtuigd dat het zo is.’

● Je eigen rol worden

De moderne cabaretier doet zich voor als zichzelf in zijn programma, maar speelt een spel met zijn identiteit. De persoon Paul de Leeuw speelt de rol van de cabaretier Paul de Leeuw, die een vrouwelijke fan naspeelt die het type Bob de Rooy probeert na te spelen, etc. Hij moet dus verschillende rollen tegelijk spelen en gebruikt daar soms verschillende stemregisters voor.

In de tijd dat ik voor Karin Bloemen schreef, viel het me op dat zij een etui met stemmen had, dat af en toe open viel. Midden in een gesprek liet ze verschillende stemmen over elkaar heen buitelen, en ik kon haar de Oprah Winfrey-show laten naspelen met desnoods alle gasten. Haar privé-stem is een andere dan die ze in het theater gebruikt. Bij sommige artiesten valt de toneelpersoonlijkheid zó samen met de privé-persoonlijkheid dat de karakteristieke theaterstem ook de karakteristieke stem voor thuis wordt. Men is dan zijn eigen rol geworden met een stem die zich heeft vastgezet in een zelfportret. Spreekt Drs. P nu als Heinz Polzer of spreekt Heinz Polzer als Drs. P? Beiden hebben een stem als oud en kostbaar parket.