Onze Taal. Jaargang 62

[p. 216]

De Spraakmakers
‘Als iemand zijn stem slecht gebruikt, krijg ík keelpijn’

Peter Burger en Jaap de Jong

Je stem is de blauwdruk van je hele hebben en houden, zegt de stemtherapeut. Een gesprek over de stijve kaken van de Nederlander.

Wouter Klaassen is een zeehond (‘oink-oink’). Een zoemende aboriginal. Een lallende dronkelap. En even later is hij twee grootvaders die met hun laatste adem de kinderen willen toespreken, de één met, de ander zonder ademtechniek. Hij imiteert een baby die brabbelend experimenteert met klanken, en een mediterende boeddhistische monnik. De interviewers zitten met het zweet in de handen als hij een bloedstollende doodsschreeuw uitstoot.

● Met de buikspieren

Tussen deze theatrale intermezzo's door klinkt Klaassens eigen welluidende, volle stem. Warm, een beetje zangerig, een beetje geaffecteerd, met veel lach erin en een spoortje stotter. Klaassen heeft nauwelijks vragen nodig om van wal te steken; het wordt een cabaretesk hoorcollege van drie uur.

Klaassen: ‘Met een stem kun je iemand op de kast jagen, rustig maken en laten fantaseren. Je stem is eigenlijk de blauwdruk van je hele hebben en houden. Als je ziek bent, is je stem ziek.

De lichaamshouding is vreselijk belangrijk. Nederlanders zitten heel slecht in hun lijf. We zitten niet, we hangen. Franse vrouwen zijn niet mooier dan Nederlandse, maar dragen hun lijf wat soepeler. De stem is het hoorbare stukje van je lijfsinstelling.

Wouter Klaassen (49) is docent stemvorming, theaterdocent en presentatiedeskundige. Hij werkt voor de Hilversumse Media Academie en de faculteit Drama van de Hogeschool Constantijn Huygens in Kampen. Behalve aan acteurs, presentatoren en nieuwslezers geeft hij les aan politici, predikanten, yogadocenten en agrarische docenten. En hij coacht ‘captains of industry’ vlak voor een confrontatie met de media.

Op het moment dat ik een stem hoor, weet ik hoe die ander erbij zit, want de manier waarop je je middenrif, je buikspieren, je keelspieren, je kaak instelt, bepaalt je stem. Als ik iemand wil overtuigen, gaat mijn nek iets naar voren, mijn gehemelte en mijn strot ontspannen zich, ik krijg een andere stem. Het gaat om duizendsten van millimeters, maar je krijgt een totaal ander instrument. Als ik mijn kaken - onbewust - een ietsje vastzet omdat ik iemand het liefst de strot wil afbijten, is dat hoorbaar.’

● Schaamte voorbij

Natuurlijk en expressief spreken heeft volgens Klaassen alles met muziek te maken. ‘Je hebt sprekers die constant op dezelfde plek een accent leggen, of die alle woorden accentueren. Dan gaat de zin dood.’ Daarom traint hij het muzikale gehoor van zijn studenten en cliënten en leert hij hun spelen met klanken, zoals kinderen dat kunnen. Klaassen: ‘Als volwassene moet je daarvoor je gêne overwinnen. Je moet de schaamte voorbij.’

Klaassen doceert de fijne kneepjes van ademsteun en klinkerkleur, maar beperkt zich liever niet tot lessen stemtechniek. ‘Stem is voor mij vaak alleen maar de aanleiding om mensen te leren om zichzelf te lachen en lol in het leven te hebben - humor is de gouden sleutel tot verandering. Als iemand van zichzelf vindt dat hij er mag zijn, heeft dat direct een goede uitwerking op zijn stem. Op het moment dat de relatie tussen jou en je omgeving klopt - dat is puur zelfvertrouwen - dan klopt de stem ook. Ben je bang, dan ga je vaak harder praten; onbewust heb je een stem opgezet die niet past bij de echte afstand tot je publiek. Acteurs praten om een vergelijkbare reden vaak te hard in gezelschap, alsof ze in een grotere ruimte spreken. Ze willen constant publiek.’

De stemtherapeut was als kind al gefascineerd door spraak. Op zomeravonden kon hij vanuit zijn bedje intens geboeid luisteren naar stemmen buiten. ‘Ik verstond niet eens wat ze zeiden, maar ik vond het een mooi soort muziek. Dan probeerde ik ze te imiteren, om door hun stem na te doen even die ander te zijn.’ Ook wanneer Klaassen nu iemands stem beoordeelt, leeft hij zich zo in dat hij

[p. 217]

zelf de kromme tenen en de klamme handen van de ander voelt. Klaassen: ‘Als iemand zijn stem slecht gebruikt, krijg ík keelpijn. Probeer, als je voor een zaal staat te spreken, maar eens een kuch tegen te houden: de zaal gaat voor je kuchen. Hypnose werkt ook met die identificatie: de hypnotiseur spreekt zo ontspannen, in korte zinnen, dat de ander zich identificeert met diens rust. De Amerikaanse president Reagan was daar een meester in: die kon een geweldige basisrust in zijn stem leggen terwijl hij de meest afschuwelijke dingen zei. Zijn opvolger Clinton knijpt ontzettend, die klinkt emotioneel, maar hij doet het steeds beter. Knap van Clinton is dat hij bij alles wat hij zegt dat relativerende lachje om zijn lippen weet te houden. Amerikanen laten zich ontzettend inpakken door vorm.’

foto's Peter Burger

● Bekende sprekers

Hoe verzorgd moet iemand spreken? Klaassen: ‘Voor de medewerkers van de Verkeersinformatie is het niet zo belangrijk dat ze keurig Nederlands spreken. Als ze maar duidelijk zijn, zichzelf blijven en zich niet laten inpakken door snelle discjockeys. Maar een nieuwslezer is een bewaarder van de Nederlandse taal, die moet toch die perfecte klinkerkleur hebben. Wat dat betreft was het vroeger veel strenger dan nu.’

Slechts op aandrang van de interviewers wil Klaassen iets kwijt over vaderlandse televisiestemmen (‘Stem is zo persoonlijk: vind je iemands stem lelijk, dan kom je aan zijn ziel’). ‘Ik heb altijd genoten van de manier waarop Simon Carmiggelt zijn verhaaltjes vertelde. Dat vond ik een voorbeeld van mooie structuur. Hij maakte zijn tekst glashelder door precies op de juiste plaats accenten te leggen. Structuur vind ik net zo belangrijk als klank. Iemand als Noraly Beyer, die vaak bekritiseerd wordt om haar kapotte, vermoeide stem, heeft inderdaad niet geboft met haar stem, maar ze weet exact wat ze zegt: ook zij brengt uitstekend structuur aan in haar tekst.’

Verandering is overigens niet altijd zinnig, vindt Klaassen. Gevraagd naar het brouwen van Erwin Kroll (‘Het weeg: gegen, gegen, gegen’): ‘Als hij nu zijn uitspraak zou verbeteren, zou hij vreselijk onnatuurlijk overkomen. Technisch spreekt hij misschien slecht, maar hij is zichzelf, het is gewoon een aardige vent.’

‘Toen de techniek nog niet zo goed was, denk aan het Polygoon-wereldnieuws, gebruikten radiosprekers een doordringende stem.’ Klaassen roept even het metalige, licht overspannen geluid van Philip Bloemendal op: ‘Die had, wat toen nog romantisch was, een bepaalde emotie in zijn stem. Voor de oorlog zongen Nederlanders ook nog iets meer dan nu. Die Polygoon-intonatie is ook een ouderwetse manier van toneelspreken. Toen er nog geen versterking was, moest je je tekst een beetje zingen: die oude manier van voordragen zorgde ervoor dat je stem de ruimte vulde. Nu hoeft dat niet meer. Op de Theologische Faculteit in Kampen moet ik ze die domineesgalm afleren. Een dominee heeft tegenwoordig niet méér nodig dan een gemakkelijke microfoonstem.’

Mensen met een goede microfoonstem, legt Klaassen uit, gebruiken de tweeëneenhalfduizend-hertz-formant, een frequentie die ver draagt. ‘Die klank krijg je van nature als je erg ontspannen bent en als je zachte gehemelte hangt. Ook in zingen zit per definitie die tweeëneenhalfduizend hertz, ook wel de zangformant genoemd. Zingen is emotie. Mensen barsten in gezang uit als ze sterke emoties willen uitdrukken: als ze blij zijn, ten strijde trekken, iemand begraven. Kinderen gaan als ze erg geëmotioneerd zijn, zingen of huilen - zingen, huilen en lachen zijn broertjes en zusjes.’

● Flink zuipen

‘Popzangers hebben hun stem vaak verschreeuwd. Bij Joe Cocker en Rod Stewart is de randwerking van de stembanden aangetast, waardoor de sluiting niet meer compleet is. Het gevolg is valse lucht. Maar ze hebben in al die jaren wel een goede ademtechniek ontwikkeld, ze zijn muzikaal. Maar die heel eigen klank is gekoppeld aan de figuur van Cocker en Stewart. Mensen die bij mij komen en zeggen “Wouter, ik wil ook zo'n stem”, kan ik alleen maar aanraden om aan de drugs te gaan of flink te zuipen.

Volkszangers hebben ontdekt dat je door nasaal te zingen je keel ontspannen en open houdt en geen techniek nodig hebt.’ Imiteert Tante Leen: Bij ons in de Jordaan... ‘Ook country-and-westernzangers, die hun stem goed wilden laten dragen buiten bij de koeien, maakten daar gebruik van. Het praat ook gemakkelijker als je nasaleert. Amerikanen en Friezen hebben dat een beetje in hun taal gestopt. Een beetje nasaleren is gezond voor je stem, maar wordt in het Nederlands als storend ervaren.’

Na een aantal neusstem-oefeningen ziet Klaassen zijn kans schoon: hij laat ons voelen hoe het strottehoofd reageert op spanning in de kaak, betast onze stembanden en geeft in één moeite door een gratis consult (‘Jouw zangstem lijkt me beter dan je spreekstem. En jij kunt zo aardig empathisch met je ogen knipperen.’)

● Bijtspanning

Is het waar, willen wij van Klaassen weten, dat het Nederlands een armzalige zangtaal is? ‘Inderdaad, onze taal is door al z'n korte klinkers niet ideaal om te zingen. Bovendien spreken Nederlanders te vaak met bijtspanning: de spanning die bij het slikken de luchtpijp afsluit en voelbaar is bij het bijten en kauwen. Door die tensie kunnen de stembanden niet vrij werken en zit de adem niet meer

[p. 218]

laag. Mensen die met die spanning op hun kaken spreken, belasten hun stembanden extra. Ik denk dat in Nederland het calvinisme er ook mee te maken heeft. Niet het achterste van je tong laten zien, kaak'n op mekaar houd'n. Voor buitenlanders klinkt onze taal daardoor afgebeten. Maar spreek je Nederlands met je kaak los en je keel open, dan vinden buitenlanders het een prachtige, muzikale taal, zo is mijn ervaring.

Engelsen hebben juist een heel open keel. Zij hebben die zangstand in hun keel. Ze spreken bijna zoals ze zingen en daardoor kunnen ze ook gemakkelijker in het kopregister glijden. Engels maakt veel meer gebruik van de vermenging van kopstem en borstregister. Die hebben van nature de bijtspanning geëlimineerd. De karikatuur daarvan is de hete aardappel in de keel: dan is de keel zo ver opengezet dat je spanning legt op het achterste van je tong, wat evenmin aangenaam klinkt.’

Een mooie stem is een volle stem, vindt Klaassen. Een stem die niet alleen het spraak- maar ook het zangregister benut. ‘Veel Nederlandse mannen gebruiken die zangstand nooit, behalve als ze tegen een baby praten, die immers totaal niet bedreigend is. Het valt mij ook op dat mensen met slechte stemmen vaak veel beter spreken als ze met een huisdier praten. Dan komt de muzikaliteit weer terug. Pas dan vergeten ze hun stijve kaken en spreken ze met hun natuurlijke, ontspannen stem. Ik spreek dan ook liever niet van een stem vormen, maar van een stem bevrijden.’