Onze Taal. Jaargang 62

[p. 214]

Afkokers
F. Jansen

Een verborgen foutje

Wat is er mis in de volgende zin uit Intermediair (3-7-92)?

‘Uit recente cijfers van het CBS blijkt dat vrouwen met een betaalde baan driemaal zoveel tijd besteden aan het huishouden dan hun echtgenoot.’

Wie ik de zin ook voorlegde, niemand lukte het de fout aan te wijzen. In de volgende zin zit dezelfde fout:

Piet verdient net zoveel dan Jan.

Deze heb ik niet voorgelegd, maar ik wil wedden dat de fout nu velen zal opvallen: dan moet als zijn. Het verplichte als wordt veroorzaakt door het deeltje zo in zoveel: zo eist altijd een vervolg met als. Interessanter is de vraag hoe het nu komt dat de fout in de eerste zin zo moeilijk te ontdekken is.

Er zijn twee oorzaken. Ten eerste staat er driemaal voor zoveel. Daardoor krijgt de zinsnede de betekenis ‘drie keer meer’. En bij het aangeven van ongelijkwaardigheid ligt dan voor de hand. Ten tweede is dan hun echtgenoot achteraan geplaatst, waardoor het heel ver van zo is komen af te staan. Het is in zulke gevallen moeilijker voor een lezer om dan nog op zo te betrekken.

Verplaatsingen van Multatuli

H. Brandt Corstius bespreekt in de Volkskrant (3-4-92) de historisch-kritische uitgave van Multatuli's Max Havelaar, of de koffij-veilingen der Nederlandsche Handel-Maatschappij. Daarin zijn alle veranderingen geboekstaafd die Multatuli in opeenvolgende drukken van dat boek aanbracht. Brandt Corstius constateert dat Multatuli ongeveer 700 keer het werkwoord heeft verschoven naar een plaats meer achter in de zin. Hij geeft de volgende twee voorbeelden: ‘... behandelde met meer inschikkelijkheid en tact’ wordt ‘... met meer inschikkelijkheid en tact behandelde’, en ‘... gelijk staat met vele Duitse hertogdommen’ wordt ‘... met vele Duitse hertogdommen gelijk staat’. Brandt Corstius gaat verder: ‘Wat zit hierachter? Een taalverandering? Een aanpassing bij de spreektaal (maar daar hoor je tegenwoordig juist nog veel restjes na het werkwoord)? Een overgang van Gallisch naar Germaans, omdat Dekker in Duitsland woonde?’

Ik kan geen antwoord geven op die vraag. Liever geef ik nóg een verklaring, die berust op een verschijnsel dat ik bij mijzelf heb geconstateerd. Als ik de eerste versie van een tekst schrijf, staan er veel elementen na de werkwoordelijke eindgroep. Dat komt doordat ik tijdens het schrijven van de zin nog elementen toevoeg die ik belangrijk vind. Door die elementen op de laatste plaats te zetten, geef ik ze de nadruk waar ik op dát moment behoefte aan heb. Een tijdje later lees ik mijn eigen tekst. Dat lezen gaat veel sneller dan het schrijven. Ik kan meer rekening houden met de totale tekst en heb niet meer de behoefte allerlei afzonderlijke elementen door middel van een aparte plaats te benadrukken. In plaats daarvan wil ik juist de samenhang van de zinsdelen zo groot mogelijk maken. Aan die nieuwe (lezers)behoefte geef ik toe door de elementen die oorspronkelijk een beetje los achteraan stonden, beter in de zin te integreren.

Natuurlijk was Multatuli onvergelijkelijk veel talentvoller dan ik, maar misschien waren de problemen die hij als schrijver had wel enigszins vergelijkbaar. Multatuli schreef zijn Max Havelaar in heel korte tijd. Voor de eerste druk kan hij nauwelijks zijn eigen tekst gereviseerd hebben. In die druk hebben waarschijnlijk de nadrukkelijke zinnen uit het schrijfproces centraal gestaan. Latere drukken beoordeelde Multatuli in de eerste plaats als lezer; als lezer had hij behoefte aan integratie, dus plaatste hij de elementen binnen in de zin.

Taal en logica

Velen zijn het met J.L. Heldring, de taalmeester van NRC Handelsblad, eens dat de logica een geschikte maatstaf is om te beoordelen of een zin goed dan wel fout Nederlands is. Deze opinie berust op de vooronderstelling dat taal logisch is. Het is nog maar de vraag of die vooronderstelling klopt. Een voorbeeld haal ik uit een filmrecensie die in de Volkskrant (27-5-92) stond. Daarin geeft de recensent het volgende (negatieve) eindoordeel:

De enige zekerheid is dat de film, met of zonder ondertoon, twee uur duurt en dat twee uur héél lang kunnen duren.

Ik heb de zin aan een aantal mensen voorgelegd. Niemand viel iets op. Het is dus blijkbaar aanvaardbaar Nederlands. En toch staat er iets raars. Voor uur staat twee. Het gaat dus om meer dan één uur. Dus het had logischerwijs twee uren moeten zijn.

En dan: twee uur is onderwerp van het zinnetje na en. Een logische toepassing van de regels voor congruentie doet verwachten dat het enkelvoud uur overeenstemt met kan: ‘twee uur kan lang duren’. Dat gebeurt niet. De recensent schrijft: ‘twee uur kunnen lang duren’. Met andere woorden: uur is blijkbaar oppervlakkig gezien wel een enkelvoud, maar het gedraagt zich in de zin als een meervoud. Twee doorkruisingen van de logica in één zin: als het Nederlands logisch is, bezit het wel een geheel eigen logica.