Onze Taal. Jaargang 62

[p. 199]

Van kaartenbak tot Koenen (1)
Leenwoorden

Theo de Boer - bewerker Koenen handwoordenboek, Groningen

De makers van Wolters' Woordenboek Nederlands (beter bekend als Koenen) hebben in 1992 de 29ste druk afgeleverd en zijn nu bezig met de voorbereiding van de 30ste. Hoe pakken ze dat aan? Welke nieuwe woorden nemen ze op, en waarom? Welke nieuwe betekenissen komen voor opneming in aanmerking? Over deze en dergelijke problemen zullen Theo de Boer en andere medewerkers aan het woordenboek van Koenen in een serie artikelen hun licht doen schijnen.

Er zijn mensen die zich zorgen maken over de toekomst van het Nederlands. Wanneer men de vitaliteit van een taal afmeet aan het vermogen van die taal om voor nieuwe zaken eigen woorden te scheppen, staat het Nederlands er inderdaad niet florissant voor. Ik vertel niets nieuws wanneer ik zeg dat het Nederlands momenteel veel woorden aan andere talen ontleent, en dan met name aan het Engels.

Er is vaak op gewezen dat ontlening van alle tijden is en dat we ons dus geen zorgen hoeven te maken. Die mening deel ik niet helemaal. Ik denk dat de huidige internationalisering onder de vlag van het Engels, of liever het Amerikaans, ertoe leidt dat het Nederlands langzaam bezig is zijn eigen identiteit te verliezen. Zelf ben ik van huis uit Friestalig, en als ik mijn eigen Fries vergelijk met dat van mijn vader, merk ik hoe veel meer het mijne op het Nederlands is gaan lijken. Het Fries vormt nauwelijks woorden meer; bijna alles komt uit het Nederlands of rechtstreeks uit het Engels. Onmatige ontlening tast de eigenheid van een taal aan.

Tegelijkertijd ben ik uiterst sceptisch wanneer ik taalbehoeders pogingen zie doen om de taal te redden. Friezen hebben op dat gebied een zeker zo rijke traditie als Nederlandssprekenden, maar zelden zie je hun kunstig gewrochte purismen beklijven. Taal laat zich niet sturen en dus ook niet redden. Puristen en taalactivisten mogen dan niet tegen windmolens vechten, maar wel tegen de bierkaai.

● Hekel aan postduiven?

Na deze wat lang uitgevallen aanloop kom ik tot het eigenlijke onderwerp van dit stuk: hoe moet de lexicograaf omgaan met leenwoorden? Welke van die woorden moet hij opnemen? Ongetwijfeld niet alle. Veel termen uit andere talen worden incidenteel geleend. Zulke woorden horen niet thuis in een Nederlands woordenboek; ze zouden het maar onnodig dik maken. Wie wil weten wat zo'n woord betekent, zoekt het maar op in een woordenboek van de desbetreffende taal.

Koenen behandelt leenwoorden niet anders dan andere woorden. We nemen ze op als we ze geregeld lezen of horen en als verschillende schrijvers of sprekers ze gebruiken. Met andere woorden: als we verwachten dat woordenboekgebruikers willen opzoeken hoe je ze schrijft of wat ze betekenen. Als lexicograaf moet je er daarbij voor waken dat je je eigen of andermans smaak de doorslag laat geven. Velen zouden bijvoorbeeld uit esthetische overwegingen graag hebben gezien dat de woorden bullshit, remake, say of einzelgänger niet in de 29ste druk van Koenen waren opgenomen. Aan zulke verlangens mag je niet tegemoet komen, want lexicografie is geen kwestie van smaak. Het zou ook wat moois worden. Misschien loopt er wel ergens een lexicograaf rond die een hekel heeft aan christenen en aan postduiven. Zou hij die woorden daarom maar moeten weglaten?

Ik geef nu tien voorbeelden van leenwoorden die ik sinds het afsluiten van de 29ste druk heb aangetroffen, en die ik op grond van bovenstaande criteria zou opnemen als ik daarover vandaag moest beslissen. Deze woorden zijn niet noodzakelijkerwijs splinternieuw; ze hebben alleen de 29ste druk niet gehaald, hetzij omdat ik ze toen niet kende, hetzij omdat ik het toen nog te vroeg vond om ze op te nemen.

bonanza

Dit Spaanse woord, bekend van de gelijknamige tv-serie, is via het Engels in het Nederlands terechtgekomen. Ik trof het driemaal aan op een beurspagina, steeds in de betekenis ‘hausse, boom, periode van wilde en ongecontroleerde koersstijging’. In het Engels heeft het een vergelijkbare betekenis, en betekent het tevens ‘rijke goud- of zilvermijn’. En mijn Sterwoordenboek Spaans-Nederlands geeft ‘kalm weer; rust; tiempos de b. tijden van voorspoed’.

cliffhanger

Spannend moment waarmee een aflevering in een tv-serie, een hoofdstuk in een boek enz. afloopt, bedoeld om verder kijken of lezen aan te moedigen.

conditioner

‘Geen geknoei meer met verschillende flesjes, er is nu Wash & Go, shampoo en conditioner ineen.’ Dat het woord niet in de woordenboeken voorkomt, geeft al aan dat het met het geschetste probleem wel meevalt. Maar wat is het? Mijn Engelse woordenboeken vermelden het (in de bedoelde betekenis) al evenmin als de Nederlandse. Zal wel met Eng. to condition ‘in de gewenste (verbeterde) conditie brengen’ te maken hebben.

-gate

Sedert het Watergate-schandaal (1972-1974) bestaat, vooral in Amerika, de gewoonte om nieuwe schandalen te benoemen met samenstellingen die -gate als tweede lid hebben. Ik noteerde in de loop der jaren Billygate, Irangate, Tamilgate, Camillagate, Nannygate en onlangs had Clinton zijn hairgate en travelgate. Dit procédé werkt (nog) niet op Nederlandse woorden, maar omdat je samenstel-

[p. 200]

lingen met -gate zo vaak in krant en op tv aantreft, vind ik dat je ze in het woordenboek moet kunnen opzoeken.

housewarming party

Toen ik onlangs verhuisde, vroeg menigeen mij hoe het zat met de housewarming party. Zelf geef ik liever een inwijdingsfeest.

impeachment

Nog een woord dat door Watergate bekend is geworden, en dat nog steeds terrein wint. Ik zou het omschrijven als: ‘procedure waarbij een gezagsdrager officieel in staat van beschuldiging wordt gesteld’.

lucky ten

Een kansspel waarbij dagelijks uit tachtig getallen twintig winnende worden getrokken; de speler kan op een formulier minimaal een en maximaal tien getallen aankruisen.

nada

Afkomstig uit het Spaans. Familiair voor ‘niets’. Voorbeeld: ‘Wat heb je eraan? Nada!’ Dezelfde functie vervult het Italiaanse niente, dat al in Koenen staat.

nerd

Jongerentaal voor een vaak wat bleekneuzige sukkel die uit de familie van de freak, de softie en de zombie stamt.

single

Natuurlijk geen nieuw woord. Als ‘enkelspel’ en als ‘grammofoonplaat met één nummer op elke zijde’ kent Koenen het al. Die laatste omschrijving eist herziening: er zijn tegenwoordig ook cd-singles en cassette-singles. En bovendien gaat single steeds vaker ‘alleenstaande’ betekenen.