Onze Taal. Jaargang 62

[p. 198]

Afkokers
F. Jansen

Juiste verwijzing

In een mailing van een cruisemaatschappij staat de volgende zin:

Terwijl de cruisemaster met de passagiers bingo speelt, kunt u, als u daar niet van houdt, de nieuwste speelfilm gaan zien in (...)

Waar zou u niet van kunnen houden? Bedoeld is ongetwijfeld bingo spelen, maar volgens mij kan die zin dat niet betekenen. Daar kan alleen maar slaan op het zien van de nieuwste speelfilm. De lezer wordt dus aangeraden een film te gaan zien als hij daar niet van houdt. De als-zin hoort bij de hoofdzin (kunt u de nieuwste speelfilm gaan zien), en hij is niet afhankelijk van de bijzin die met terwijl begint.

Verwijswoorden kennen beperkingen. Er zijn talloze - onzichtbare - grenzen die we niet kunnen overschrijden bij het verwijzen. Het intrigerende voor taalkundigen is dat taalgebruikers daar niets van weten, en het toch - bijna altijd - goed doen.

Onlogisch maar

Trouw (20-8-92) laat de organisatoren van een aidsgala aan het woord:

‘Het was groot en sjiek, er waren een hoop bekende Nederlanders’, aldus Broeren, ‘maar zo wordt er tenminste over gepraat.’

Op het eerste gezicht is maar hier vreemd. Het voegwoord wordt gewoonlijk gebruikt om een tegenstelling aan te geven: ‘Piet is klein, maar Jan is groot’ is een correcte zin, maar ‘Piet is klein, maar Jan is klein’ klinkt mal. Soms schuilt de tegenstelling niet in de betekenis van de woorden in de zin, maar in de gevolgtrekkingen die de lezer op grond van deze woorden maakt. Wie zegt: ‘Piet is klein maar sterk’, geeft daarmee te kennen dat volgens hem kleine mensen gewoonlijk niet sterk zijn.

In de aidsgala-zin is er echter helemaal geen tegenstelling: het deel na maar drukt eerder een gevolg uit. En toch is maar hier goed te interpreteren. Het voegwoord drukt namelijk een tegenstelling uit ten opzichte van wat verzwegen wordt. Iets als: ‘Nu zaten we helemaal niet op bekende Nederlanders te wachten’ of ‘Nu hebben we eigenlijk een hekel aan die bekende Nederlanders’. Maar dat konden de organisatoren natuurlijk moeilijk zeggen. Vandaar dat ze het tactisch weglieten. Er bleef alleen een spoortje van over: maar.

Woordvolgorde in wens- en beveelzinnen

Laatst kreeg ik een expresbrief, waarop stond: ‘Dit gelieve voor 10 uur aan de heer Jansen te overhandigen.’ Op de ramen van een advocatenkantoor in Utrecht hangen bordjes: ‘Bij onraad bel telefoonnummer...’

Die zinnen vallen niemand echt op. Pas toen ik collega's met hun neus op de bordjes drukte en ze om een oordeel vroeg, bleken ze bereid de zinnen af te keuren: ‘Het moet Bel bij onraad telefoonnummer... zijn.’

Voor de Nederlandse standaardtaal geldt: in zinnen waarin een werkwoord staat dat een wens of een bevel uitdrukt (in vaktermen: een optatief of een imperatief), moet dat werkwoord op de eerste plaats staan. Voorbeelden: ‘Kom binnen’, ‘Leve de koningin’.

Die taalregel was overigens in de middeleeuwen niet zo algemeen geldig. In oude kookboeken staat bijvoorbeeld ‘Dat (kruid) roer door de soep’, dus met het lijdend voorwerp dat voorop. In Limburg kun je deze volgorde nog steeds horen.

Het is mogelijk dat deze Limburgse volgorde langzaam doorsijpelt in het standaard-Nederlands, maar dat acht ik zelf niet zo waarschijnlijk. Ik denk eerder dat het standaard-Nederlands op eigen kracht zo aan het veranderen is dat de volgorderegel niet meer zo krachtig gevoeld wordt.

Bij dit gelieve zou een rol kunnen spelen dat de optatief een versteende vorm is, die we zelden gebruiken. Daardoor voelen we de beperkingen niet zo makkelijk aan. Die verzachtende omstandigheid geldt niet voor de beveelzin ‘Bij onraad bel’. De imperatief is immers springlevend. In dit geval speelt waarschijnlijk mee dat bij onraad een voorwaardelijke betekenis heeft: ‘als u onraad bespeurt’. We hebben de neiging de voorwaarde vooraf te laten gaan aan het gevolg.

Foute samentrekking

Op 1-9-92 schrijft Jan Blokker in zijn Volkskrant-column:

‘Die Amerikaanse journalist die zei: ik heb Koeweit voor jullie gedaan, maar aan Sarajevo waag ik me niet - ik vind het alleszins verontschuldigbaar en een schande om zo iemand te ontslaan.’

De zin is begrijpelijk en toch rammelt hij, zonder dat onmiddellijk duidelijk is waar. Ik denk dat de samentrekking in het deel na het gedachtenstreepje niet deugt. Volledig uitgeschreven luiden de zinnen:

Ik vind het 1 verontschuldigbaar en Ik vind het 2 een schande om zo iemand te ontslaan

In het deel na en van Blokkers zin is ik vind het weggelaten. Dat mag best, zolang die weggelaten delen in beide helften van de nevenschikking maar dezelfde functie hebben. En dat is hier niet het geval: het eerste het verwijst naar de uitspraak van de Amerikaanse journalist. Het tweede het naar om zo iemand te ontslaan.