Onze Taal. Jaargang 62

[p. 176]

Rare jongens, die Galliërs!

Hans te Winkel - Utrecht

‘Rare jongens, die Romeinen’, verzuchtte de Galliër Obelix ten tijde van Julius Caesar. Deze uitspraak illustreert zeer treffend dat de inheemse Keltische bewoners van Gallië maar moeilijk konden wennen aan die indringers uit Rome. Zoals bekend, zijn de Kelten uiteindelijk verdreven of geromaniseerd.

Obelix en Julius Caesar konden echter niet vermoeden dat daarmee de basis werd gelegd voor een in zowel etymologisch als geografisch opzicht interessante spraakverwarring rondom de naam van de inwoners van Gallië. Deze gaat zover, dat men uiteindelijk zou kunnen concluderen dat de Romeinen zelf Galliërs zijn! Hoe deze persoonsverwisseling kan zijn ontstaan, zal ik hieronder proberen te schetsen aan de hand van de benamingen die ingang vonden bij de volken die met de bewoners van Gallië in aanraking zijn geweest.

● Germanen en Romeinen

De huidige bewoners van Gallië, die zichzelf Français noemen, menen dat hun term voor Galliër (Gaulois) is afgeleid van het Frankische (Germaanse) Walh. Dit is zeer aannemelijk, aangezien de Fransen, naast de naam van hun land en van hun munt, talloze woorden hebben ontleend aan de Franken. Dat ging wel vaker gepaard met een w/g-wisseling: war/guerre, Wilhelm/Guillaume, want/gant (= handschoen). (Het Engelse war is uit het Frans overgenomen voordat in Frankrijk zelf uit het Frankische werre de vorm guerre ontstond. Om die zelfde reden kent het Engels het woord warranty naast guarantee/guaranty.) Als u dit ezelsbruggetje kent, ziet u dat garantie hetzelfde is als waarborg en dat een garage in feite een bewaarplaats is.

Walh en het daaruit gevormde bijvoeglijk naamwoord Wal(a)hisc (= Gallisch) komen we in de moderne Germaanse talen tegen als Waal/Waals, Welsch en Welsh. Wat de Galliërs hebben doorgemaakt, is terug te vinden in de betekenisverschuiving die het woord heeft ondergaan. Aanvankelijk was een Walh namelijk nog een Keltische Galliër, vervolgens een geromaniseerde Galliër, dat wil zeggen iemand die inmiddels een Romaanse taal spreekt, en ten slotte iemand die wij niet verstaan en daarom voor ons vreemd(eling) is. Een Walh stond tegenover mensen uit onze eigen streek die wij wel verstonden en die wij ter onderscheiding Diets of Deutsch (en vandaar Dutch) noemden.

Het Nederlandse Waal/Waals behoeft nauwelijks nadere toelichting, al zijn veel Vlamingen graag bereid een boekje open te doen over de volksaard van hun landgenoten in het zuiden van Gallia Belgica. Opmerkelijk is dat deze Franssprekenden zichzelf ook de zo Dietse naam Wallons hebben toegeëigend.

Het Duitse Welsch (die Welschen) is de benaming voor mensen die Frans, Italiaans of Retoromaans spreken, met name in de eigen streek, zoals in bepaalde Zwitserse kantons of Süd-Tirol (Noord-Italië). Zou het toeval zijn dat een van die kantons Wallis (Frans: Valais) heet? De Romeinen kenden dat gebied in elk geval reeds onder de naam Vallis Poenina.

Met Welschen is het moeilijk communiceren: ze praten een raar brabbeltaaltje, en als ze al de moeite nemen onze schone taal te leren, dan verhaspelen ze die zo, dat ze niet verder komen dan Kauderwelsch of Koeterwaals (van Kauer, een benaming voor Chur in Zwitserland). Zeer veelzeggend is de Duitse uitdrukking welsche Sitten, hetgeen ‘vreemde gebruiken’ betekent.

Welsh, tot slot, is de Engelse naam voor de huidige bewoners van Wales. Er wordt daar echter een Keltische taal gesproken, waarin dat gebied Cymria heet. Volledigheidshalve vermeld ik ook de Franse naam: Pays de Galles!

De Romeinen moeten de klank Walh ook hebben opgevangen. Zij verbonden hem aan een groot Keltisch volk in Gallië, waarvan zij melding maakten onder de naam Volcae. Een deel van deze Volcae, althans een Keltische stam, zou na enige omzwervingen zijn terechtgekomen in het oosten van Klein-Azië (Turkije), om precies te zijn in Galatië. Wij kennen hen uit de bijbel van de brief van de apostel Paulus aan de Galaten. Hiermee is echter nog niet verklaard waarom Julius Caesar een Galliër aanduidde als Gallus, en niet als Vallus.

● De Kelten

Het ligt voor de hand te veronderstellen dat de in Gallië wonende Kelti-

[p. 177]

sche stammen zelf een soortgelijke naam gebruikten. Het Keltisch dat nu nog in Schotland en Ierland wordt gesproken, heet in het Engels immers Gaelic. Dit woord is inderdaad van Keltische oorsprong en zou zijn ontstaan uit Gaedhael. Maar hier schijnen we op een dwaalspoor te geraken: Gaedhael(ic) zou namelijk verwant zijn aan het Oudierse Goidel(ic) en het Oudwelshe Gwyddel. Het Goidelisch wordt beschouwd als de taal van de Kelten die van oudsher op de Britse eilanden woonden, en wordt binnen de Keltische taalfamilie onderscheiden van het Brythonisch. Dat is de variant van de Kelten in het zuiden van het door de Romeinen bezette Brittannia. Het Welshe gwyddel zou nog verband houden met het Germaanse wild. Schotten en Ieren avant la lettre waren kennelijk ‘wilden’ in de ogen van Britse Kelten die reeds met de Romeinen in contact waren geweest. Deze Britten waren op hun beurt ‘vreemden’ voor de invallende Angelen en Saksen, door wie zij werden verdreven naar uithoeken van Groot-Brittannië als Wales en Cornwall, maar ook naar Gallië. Daar lieten zij hun sporen na in Bretagne.

Hoe dan ook, de voorouders van degenen die nu Gaelic worden genoemd, zijn nooit in Gallië geweest. Dit in tegenstelling tot een groep sprekers van het Brythonisch. Hier ligt vermoedelijk een aanknopingspunt. Het Brythonisch (Welsh en Bretons) kent namelijk de combinatie gw: wij kennen die van de meisjesnaam Gwendolyn, maar we zagen hem net ook bij het eerdergenoemde gwyddel. Ons woord wijn vinden we bij hen terug als gwin.

Als het u inmiddels begint te duizelen, kan ik u geruststellen met de mededeling dat u niet de eerste bent die het niet meer kan volgen. De Fransen konden ook geen touw vastknopen aan het Bretons. Maar ja, wat verwacht u ook anders van een overheid die in de plaatselijke postkantoren bordjes liet aanbrengen met het opschrift: ‘Défense de cracher et de parler breton’ (Verboden te spuwen en Bretons te spreken). Voor de Fransen was dat gebrabbel niets meer en niets minder dan baragouin, oftewel bargoens (Bretons: bara = brood, gwin = wijn).