Onze Taal. Jaargang 62

[p. 170]

De dode letters van het oude Burgerlijk Wetboek

Jeroen Wiegertjes - Lelystad

Recht van klauwengang en stoppelweide, altijddurende beklemming, tagrijnen, trafijken, meten in palmen, geestelijk gestoorden die zinnelozen heten... In januari 1992 werd het Nieuw Burgerlijk Wetboek ingevoerd. Talloze juridische begrippen zullen verdwijnen uit de rechtspraak omdat zij dode letters zijn geworden.
Het oude Burgerlijk Wetboek is dood, leve het nieuwe BW! Maar de omzetting en teloorgang van oude begrippen zal zich geleidelijk voltrekken. (Jeroen Wiegertjes schreef dit artikel al in 1992 voor Onze Taal.)

Met ingang van 1992 betaalt u geen onroerend-goedbelasting meer. Hoewel dit aantrekkelijk klinkt, schiet u er weinig mee op, want u zult een aanslag ontvangen wegens onroerende-zaakbelasting en die is net zo hoog. Een flauwe grap van een ambtenaar? Nee, een voorbeeld van een juridisch begrip dat recent is veranderd.

Goed en zaak, twee termen die in het Nederlandse recht al ruim anderhalve eeuw een vaste betekenis hebben, wisselen stuivertje. Het bekende begrip ‘goede trouw’, dat al sinds het Romeinse recht een belangrijke rol speelt in ons rechtsstelsel (daar heette het natuurlijk bona fides), komt in ons nieuwe wetboek niet meer voor. Talloze andere begrippen, de meeste overigens veel minder gangbaar, verdwijnen definitief uit het juridisch woordenboek.

In het kielzog van deze juridische termen zullen ook vele andere, doorgaans ouderwetse Nederlandse woorden het veld ruimen. Vele zouden, normaal gesproken, de negentiende eeuw niet hebben overleefd, maar doordat ze als verstekelingen in het Burgerlijk Wetboek zaten, werden ze jaarlijks herdrukt en zelfs nu en dan actief gebruikt. Op 1 januari 1992 eindigde deze bevoorrechte positie: zij zullen nu geleidelijk aan verdwijnen.

● Met vervroegd pensioen

Het Burgerlijk Wetboek regelt de juridische betrekkingen tussen burgers onderling. Dus koop, huur en aansprakelijkheid voor gemaakte fouten, maar ook huwelijk, echtscheiding en vererving en nog veel meer. Het is een oud ideaal al deze regelingen op een logische manier in één wetboek onder te brengen. De Romeinse keizer Justinianus was de eerste die daarin slaagde, Napoleon was de volgende. Op basis van zijn Code Civil werd na de Franse bezetting een Nederlands Burgerlijk Wetboek samengesteld.

Dit Burgerlijk Wetboek van 1838 was tot 1 januari 1992 nog van kracht. De meeste juristen weten hierin blindelings de weg; in de conversatie verwijzen ze zonder problemen naar bijvoorbeeld artikel 1401 of 1639s. Waar dat nodig was, zijn in de loop der tijden nieuwe artikelen aan de oude wettekst toegevoegd, zodat het wetboek actueel bleef.

Na de Tweede Wereldoorlog werd besloten het burgerlijk recht opnieuw te beschrijven, in een nieuw, modern Burgerlijk Wetboek. Begin jaren zeventig besloot de regering de stukken die klaar waren alvast in te voeren. Dat waren de gedeelten over het personen- en familierecht en over het rechtspersonenrecht. Daarna werd het lange tijd stil rond het Nieuw Burgerlijk Wetboek (NBW), en stiekem hoopte juridisch Nederland dat de rest van het project zou worden afgeblazen. Maar minister Hirsch Ballin maakte een einde aan de twijfel. Hij kondigde aan dat het er per 1 januari 1992 echt van zou komen.

Voor veel niet met het NBW opgeleide juristen is de omschakeling een moeizaam proces. Ze hebben zich allemaal moeten verdiepen in de terminologie van het nieuwe Burgerlijk Wetboek. Er was veel kritiek: was het nu nodig ‘goed’ en ‘zaak’ te verwisselen? Waarom moest ‘goede trouw’ verdwijnen ten gunste van de vage formule ‘redelijkheid en billijkheid’? Ondanks het gemopper werd tijdens intensieve trainingen in luxe conferentieoorden in de Achterhoek of, voor de meer gefortuneerden, in Portugal of op de Antillen, de kennis bijgespijkerd. Veel oudere advocaten en notarissen wierpen de handdoek in de ring en gingen met vervroegd pensioen.

● Gemene sekreten

Het taalgebruik in de oude delen van dat Burgerlijk Wetboek is vaak zo ouderwets dat voor velen de betekenis niet meteen duidelijk is. Woorden als mitsgaders, hetwelk en dezulke komen veel voor. De spelling is vaak vreemd. Bovendien worden er verschijnselen geregeld die nauwelijks meer voorkomen, en dat bevordert de begrijpelijkheid ook niet. Zo zal niet iedereen meteen begrijpen dat met gemene sekreten gemeenschappelijke toiletten worden bedoeld, en het zal voor velen niet duidelijk zijn waarom ‘konijnen in de konijnenwarande (...) naar hun aard onroerend’ zijn. Bij de herziening van het wetboek verdwenen natuurlijk eerst de bepalingen die dingen regelen die niet of nauwelijks meer voorkomen. Daarbij sneuvelden heel wat ouderwetse woorden en uitdrukkingen. Daar zitten fraaie staaltjes bij.

‘De eigenaar, die zijn erf heeft afgesloten, verliest het regt van klaauwengang en stoppelweide, naar evenredigheid van den grond, welke hij door de afsluiting aan de gemene weiding onttrekt.’

Nog los van de verouderde spelling en de vraag of de eerste komma daar

[p. 171]

niet ten onrechte staat, is dit een intrigerende, maar niet erg duidelijke bepaling. Of deze:

‘Het regt van beklemming en van altijddurende beklemming, geboren uit overeenkomst, of door andere wettige middelen ingesteld, wordt door de aan hetzelve eigene bepalingen en bedongene voorwaarden, en, bij gebreke van deze, door de plaatselijke gewoonten, geregeerd.’

Mét deze bepalingen verdwijnen de begrippen ‘regt van klauwengang en stoppelweide’ en ‘het recht van beklemming’ en zelfs dat van ‘altijddurende beklemming’. En zo zijn er meer: bepalingen waarin tagrijnen en trafijken figureren, waarin maten worden gemeten in palmen, waarin geestelijk gestoorden zinnelozen heten, waarin hypotheek ook onderzetting heet. Dan hebben we het nog niet eens over de bepalingen waarin de eigendom van militaire landsgronden aan de Nederlandse staat wordt voorbehouden. Daarin wordt gerept over ‘vestingen van bedekte wegen en glacis voorzien (gemeten) tusschen den voet van de glooiing van den hoofdwal en den teen van den bedekten weg (...)’ en over ‘de walgang der bolwerken (gemeten) volgens eene getrokkene lijn door de kelen van de ene gordijn tot de andere’, en ook nog over ‘de overboord der grachten van de enveloppen (...)’

● Dood, en nu begraven

Voor veel juristen is de omschakeling van het oude naar het nieuwe burgerlijk recht lastig, maar de nieuwe termen wennen al, en binnen een paar jaar is dat leed geleden. Bovendien waren de meest curieuze van de vervallen tekstgedeelten al jaren dode letters in het wetboek. De juridisch dode letters zullen ook taalkundig sterven. Misschien is het aardig om een overzicht te maken van deze verstekelingen uit de negentiende eeuw die hun bestaan zo lang hebben weten te rekken. Voor taalwetenschappers - en voor díe juristen die zo nu en dan deze aardige stoffering van hun wetboek missen.