Onze Taal. Jaargang 62

[p. 159]

In Siberië spreken ze Gronings!

Tjeerd de Graaf - vakgroep Taalwetenschap Rijksuniversiteit Groningen

In het taalprogramma AHA van Radio Noord werden in november 1991 enkele geluidsfragmenten van het Plautdiets, de taal der Siberische Mennonieten, ten gehore gebracht, die kort daarvoor waren opgenomen in het dorp Neudachino tussen Omsk en Nowosibirsk (± 2000 km ten oosten van Moskou). De pers meldde: ‘Gronings nog steeds springlevend bij Mennonieten in Nowosibirsk’, en ‘Deel bevolking Siberië spreekt plat-Gronings’. Wie zijn deze Mennonieten in Siberië en hoe komt het dat hun taal zo'n opvallende verwantschap met het Nederlands vertoont?

De Mennonieten in Siberië en Kazachstan vormen een groep van meer dan 100.000 personen, die afstamt van een protestantse geloofsgemeenschap die werd genoemd naar de uit Friesland afkomstige Menno Simons. Een groot deel van deze Mennisten of Doopsgezinden trok in de zestiende eeuw naar de Weichseldelta in de buurt van Danzig. Aan het eind van de achttiende eeuw vestigden velen van hen zich op uitnodiging van Katharina de Grote in het zuiden van Rusland. Van daaruit werden vervolgens tal van dochternederzettingen gesticht. Toen hun oorspronkelijke privileges rond 1870 werden aangetast, emigreerden velen naar Noord-Amerika. Na de revolutie van 1917 volgde een tweede emigratiegolf. Door hun hoge geboortecijfer bleef het aantal Mennonieten in Rusland toch ongeveer gelijk.

Hoewel velen van hen zich ‘Hollander’ of ‘Mennoniet’ bleven noemen en dit ook vermeldden bij de opgave van hun nationaliteit in het paspoort, werden ze beschouwd als etnische Duitsers. In verband daarmee werden de meesten in de oorlog samen met andere etnische Duitsers naar Siberië en Kazachstan gedeporteerd, waar ze tot in de huidige tijd in betrekkelijk homogene groepen bijeenwonen en hun taal en cultuur handhaven.

● Omgangstaal: Plautdiets

De Mennonieten komen oorspronkelijk uit Friesland, Groningen, Holland, Zeeland, Brabant en Vlaanderen. (Ruim 85% van de namen, zoals Friesen, Klaassen, Wiebe, duidt hier nog op.) Zij spraken Nederfrankische, Nedersaksische en Friese dialecten. Toen zij rond 1550 naar het Weichselgebied vertrokken, kwam hun taal in contact met het Westpruisische dialect en het Hoogduits. Hieruit ontstond een Nederduits dialect, Plautdiets, dat heden nog door veel Mennonieten in Siberië en Noord-Amerika gesproken wordt.

Als kerktaal werd tot laat in de 18de eeuw het Nederlands gebruikt. Deze functie werd daarna overgenomen door het Hoogduits van de Bijbelvertaling van Luther en van het gezangenboek. Het Hoogduits heeft zo ook zijn sporen achtergelaten, maar het Plautdiets is nog altijd een variant die zeer ver van het standaard-Duits verwijderd is. In de praktijk betekende dit voor veel Mennonieten in Rusland een situatie van drietaligheid: Plautdietsch als omgangstaal binnen de gemeenschap, Hoogduits als kerktaal, en Russisch als taal voor contacten met de buitenwereld.

In het gedenkboek van het Algemeen Nederlands Verbond dat in 1923 werd uitgegeven, beschrijft ds. F.C. Fleischer de Mennonietenkolonies in Zuid-Rusland als ‘Nederlanders in de Steppe’. Bij zijn eerste ontmoeting wil hij Duits spreken, maar hij krijgt te horen: ‘Proat oe mar hollans, wie verstoan oe wol’. Er is inderdaad een nauwe verwantschp van de Nederlandse streektalen met het Plautdiets, dat ons vertrouwd in de oren klinkt.

Ter illustratie enkele voorbeelden van de overeenkomsten met het Nederlands: ein, tvei, drei, feia, fiif, zaas, zeeven, acht, neejen, tiien als telwoorden; drok, ik hav et drok (‘ik heb het druk’); fegadering, fendoag, feniele(n) (‘vernielen’), loot (‘laat’), mak, onouzel, onjemak (‘ongemak’), voat (‘woerd’).

Een bijzonder kenmerk van het Plautdiets vormt de meer voor in de mond uitgesproken k: niet alleen in beginpositie, zoals bij tjinja voor ‘kinderen’ en bij tjleed voor ‘kleed’, maar ook in eindpositie, zoals bij maltj voor ‘melk’ en tjoatj voor ‘kerk’ (vergelijk het Nederlandse kerk, het Friese tsjerke en het Engelse church).

● Taalverlies

Het taalgebruik bij de afstammelingen der doopsgezinde kolonisten heeft de laatste decennia ingrijpende veranderingen ondergaan: de oudere generatie, die veelal is opgegroeid in Duitse autonome gebieden als de Wolgaduitse republiek, heeft het Hoogduits op school geleerd. Nadat deze republiek was opgeheven en de Duitsers naar oostelijker streken waren gedeporteerd, nam de betekenis van het Hoogduits snel af. Doordat de Duitsers zeer verspreid kwamen te wonen in een overwegend Russischtalige omgeving, viel ook de functie van omgangstaal met sprekers van andere Duitse dialecten weg. Voor de jongere generatie is Hoogduits een vreemde taal, terwijl Russisch de func-

[p. 160]

tie van officiële taal volledig heeft overgenomen. In de steden spreken de ouders veelal Russisch met de kinderen. Op het platteland komt taalverlies in de homogene Mennonietengemeenschappen in mindere mate voor. In de laatste jaren komt, dankzij de beter wordende contacten met het westen, een groeiende emigratie naar Duitsland op gang, die bedreigend kan zijn voor het voortbestaan van het Plautdiets.

● Onderzoek

Binnen de Faculteit der Letteren van de Rijksuniversiteit Groningen wordt een onderzoek uitgevoerd naar de taal der Siberische Mennonieten. Het doel is het Plautdiets te beschrijven met behulp van moderne fonetische opname- en analysetechnieken om te kunnen nagaan welke kenmerken voor deze taal typerend zijn. Daarbij wordt ook aandacht besteed aan de wijze waarop het Russisch doordringt in het Plautdiets.

De verbeterde communicatie met de voormalige Sovjet-Unie maakt het mogelijk aldaar veldwerk te verrichten en bronnenonderzoek te doen. Bij dit veldonderzoek worden in een der Mennonietendorpen met een nog homogene bevolking en bij een groep in de stad wonende Mennonieten geluidsopnamen gemaakt. Het verkregen materiaal wordt naderhand heel precies uitgeschreven, en de resultaten worden onderzocht op verschillen en overeenkomsten met eigenschappen van andere talen. Getracht zal worden te bepalen in hoeverre er nog elementen in het Plautdiets voorkomen die in verband te brengen zijn met de eigenschappen van de Friese en de Nederlandse dialecten.