Onze Taal. Jaargang 62

[p. 145]

Hij zeit wat - een controversieel boekje

Marlies Philippa

Er is heel wat mis met het boekje van Jan Berns over de Amsterdamse volkstaal, dat enkele maanden geleden bij uitgeverij BZZTôH verschenen is. De grootste misser is wel dat de auteur eigenlijk niet Jan Berns is, hoofd van de afdeling dialectologie en adjunct-directeur van het P.J. Meertens-Instituut. Verreweg het grootste deel van de tekst is van de hand van zijn voorgangster in de eerste functie, de gepensioneerde dialectologe Jo Daan. Haar naam staat wel op de achterflap, maar niet op omslag, rug en titelpagina.

● Te snel uitverkocht

Jo Daan schreef Hij zeit wat in 1948. Een boekje met tal van wetenswaardigheden over de geschiedenis van het Amsterdamse dialect, de humor van de Amsterdammer en typisch Amsterdamse woorden en uitdrukkingen. De stijl is vlot en uit alles blijkt de liefde van de schrijfster voor Amsterdam, voor zijn bewoners en hun taal. Het boekje was meteen na verschijnen al uitverkocht en een jaar later kwam de tweede vermeerderde druk uit. Een derde druk bleef achterwege, al was daar wel vraag naar.

Dialecten zijn in, en het Amsterdams is momenteel erg populair. Vandaar dat Jan Berns graag een nieuwe druk wilde. Jo Daan zag een ongewijzigde herdruk niet zo zitten, omdat het boekje wat al te gedateerd was. Zij ging akkoord met een bewerking door Berns. Deze zag geen kans het boek ingrijpend te moderniseren. Bovendien wilde hij het oorspronkelijke werk geen geweld aandoen. Hij vond dat ook niet eerlijk ‘ten opzichte van hen die Hij zeit wat nog graag wilden hebben, maar steeds achter het net visten’, zoals hij in zijn voorwoord zegt. Binnen de hoofdstukken paste hij naar eigen zeggen op ondergeschikte punten wijzigingen en uitbreidingen toe, en hij werkte de literatuurlijst aan het eind van het boek bij. Nieuw is het laatste hoofdstuk, waarin de plaatsnaam wordt verklaard en waarin Amsterdam als familienaam en als soortnaam wordt beschreven.

Over dat laatste hoofdstuk en over de nieuwe literatuurlijst geen kwaad woord. Ook niet over de oorspronkelijke hoofdstukken 2 en 3, die tot één hoofdstuk over de geschiedenis van het dialect zijn samengesmolten. Er is het een en ander uitgehaald, maar er zijn ook heel wat nieuwe gegevens en inzichten op een harmonische manier met de oude tekst verweven. Hier is sprake van een geslaagde omwerking. Dat geldt niet voor de andere hoofdstukken.

● Dubbel perspectief

Door de veranderingen wordt het oorspronkelijke werk wel degelijk geweld aangedaan en daardoor krijgt geen enkele lezer wat hij zoekt. Degenen die ‘steeds achter het net visten’ willen graag een (nostalgische) momentopname van het Amsterdams eind jaren veertig. Anderen zien liever een beschrijving van facetten van de hedendaagse Amsterdamse volkstaal, inclusief haar eeuwenoude geschiedenis, en weer anderen zijn geïnteresseerd in een overzicht van de verschillen tussen 1948 en nu. De ondertitel De Amsterdamse volkstaal en de achterflaptekst mikken op de tweede doelgroep. Het hele boek staat echter in de tegenwoordige tijd, en die slaat soms op 1948 en soms op 1992. Als er over een verouderd woord wordt gesproken, weet men niet wanneer dat verouderd was. Zo ontstaat een uiterst verward en onjuist beeld. Wanneer de ik-figuur aan het woord is, is dat niet ome Jan maar tante Jo. Op blz. 63 staat ‘Kort geleden las ik...’ Dat is 1948. Maar de volgende alinea gaat over het Maupoleum, de Bijlmerbajes en de Heinekenbrug.

Aan de wensen van de eerste doelgroep had tegemoetgekomen kunnen worden door niets van de oorspronkelijke tekst te schrappen en de toevoegingen in een ander lettertype te zetten. Daar had de derde doelgroep eveneens baat bij gehad, al had die het ook prettig gevonden als de veranderingen in het gebruik van bepaalde woorden en uitdrukkingen expliciet waren gegeven. Welke zijn in onbruik geraakt, welke bestaan nog in het Amsterdams en welke zijn in ruimere kring bekend geworden, zoals 't zal me een zorg zijn, boterbriefje en van wanten weten. Als boterbriefje niet tot de standaardtaal was gaan behoren, had het zeer recente margarinebriefje nooit bedacht kunnen zijn!

● Onzorgvuldig

Het boek bevat talloze slordigheden. Eén voorbeeld: waarom is het op blz. 57 ‘Kraag 'n kind mit 'n kaupere kop, kejje je lam poetse’, maar op blz. 87 ‘krijg 'n kind met 'n koperen kop’? Het antwoord (evenals bij de spelling stiekem naast stiekum) is dat het in het eerste geval gaat om een toevoeging en in het tweede om een stukje oorspronkelijke tekst.

Ook het ontbreken van de auteursnaam Jo Daan is te wijten aan onzorgvuldigheid. Bij het corrigeren van de drukproeven had Jan Berns wel gemerkt dat er op de titelpagina foutief ‘Hei zeit wat’ stond (de titel waaronder de uitgever het boek vóór verschijnen aan de boekhandel heeft aangeboden!), maar hij had er geen acht op geslagen dat hij als enige schrijver vermeld stond. Deze fout valt de uitgever eerder aan te wrijven dan Berns. Tenslotte heeft de laatste in zijn voorwoord duidelijk aangegeven dat het allerminst zijn eigen boek is. De uitgever heeft beloofd dat bij een volgende druk ook de naam van Jo Daan op de titelpagina zal staan. Maar dan blijft er nog steeds heel wat mis.

Jan Berns, Hij zeit wat. De Amsterdamse volkstaal, Den Haag 1993, BZZTôH; f 16,50. ISBN 90 6291 756 9