Onze Taal. Jaargang 62

[p. 139]

De Taalgrens
PCUdB
Het eigenlijke eigenlijk

U komt een kennis tegen in het centrum van uw woonplaats. Deze kennis zeult met een grote reistas. Ze blijft staan om u te begroeten, u spreekt met haar over ditjes en datjes, en af en toe werpt u een nieuwsgierige blik op de reistas. Zij maakt tijdens de conversatie geen enkele toespeling op het waarom en waarheen van haar bagage. Na tien minuten wordt het u te machtig. Met een hoofdbeweging richting reistas vraagt u haar: ‘Waar ga je eigenlijk naartoe?’ ‘Hoe weet je dat ik niet naar Parijs ga?’, is haar wedervraag. De wedervraag verbaast u enigszins. ‘Waarom zou ik denken dat je naar Parijs gaat?’, vraagt u dan ook. ‘Hier op het label staat Parijs’, zegt zij. U kijkt, en inderdaad. ‘Maar waarom denk je dat ik weet dat je niet naar Parijs gaat?’, vraagt u weer. ‘Nou,’ zegt zij, ‘je vroeg waar ik eigenlijk naartoe ga. Dat betekent dat het lijkt alsof ik ergens heen ga, maar dat ik in werkelijkheid ergens anders naartoe ga.

Anders had je niet eigenlijk gezegd, want eigenlijk betekent in werkelijkheid.’ Uw kennis is een buitengewoon scherpzinnige taalobservatrice. Maar hier heeft ze de plank even misgeslagen. ‘Het woord eigenlijk heeft meer betekenissen,’ legt u haar uit, ‘in werkelijkheid is er maar een van.’ ‘Goed,’ fluistert uw kennis, ‘ik zal je vertellen waar ik naartoe ga, als jij me vertelt wat de andere betekenissen van het woord eigenlijk zijn.’ ‘Dat weet ik eigenlijk niet’, zegt u hulpeloos. Nou ja, uw kennis is niet alleen een buitengewoon scherpzinnige taalobservatrice, ze is ook de beroerdste niet. Ze vertelt u dat ze naar Athene gaat, over een maand terug is en van u verwacht dat u haar tegen die tijd alles over het woord eigenlijk kunt vertellen.

● Lexicale speurtocht

Goed, u komt thuis en begint na te denken. Eigenlijk begint u niet na te denken, maar de driedelige Van Dale te raadplegen. En op grond van Van Dale moet u uw vriendin volledig gelijk geven. Alle betekenissen die dit standaardwerk geeft, komen neer op ‘in werkelijkheid’, ‘in wezen’, ‘de naam verdienend’, enzovoort. De vraag die u hebt gesteld, ‘Waar ga je eigenlijk naartoe?’, komt bijna letterlijk zo in Van Dale voor, zonder dat dit boekwerk uitsluitsel geeft over het gebruik. Als enige toelichting staat erbij: ‘in vragend verband’, alsof u dat zelf niet had kunnen bedenken. Van Dale helpt u dus niet, want met de door u gestelde vraag hebt u echt niet bedoeld dat er verschil was tussen schijn en wezen van het gaan en komen van uw vriendin.

Maar waarom hebt u het woord eigenlijk dan wél gebruikt? Was het anders geweest, als u gewoon gezegd had ‘Waar ga je heen?’ Hebt u het woord alleen maar gebruikt omdat de vraag anders te bot zou klinken? Het is een mogelijkheid, maar ze bevredigt u niet. 's Nachts in bed herinnert u zich een situatie waarin u een gesprek voerde met een andere kennis, die u tegenkwam in een café. ‘Ben je eigenlijk al verhuisd?’, vroeg u hem. U herinnerde zich namelijk dat de kennis u bij een vorige ontmoeting van dat voornemen in kennis had gesteld. ‘Nee, volgende week pas’, antwoordde uw kennis. Noch hij noch u had in de gaten dat er iets heel vreemds aan de hand was met het gebruik van het woord eigenlijk. U zou het woord nooit aan het begin van het gesprek gebruikt hebben. Het functioneert eerder als à propos, als overigens. U had ook kunnen zeggen: ‘Ik weet dat het eigenlijk niet aan de orde is, maar ik wil toch weten of je al verhuisd bent.’ In deze context duikt het woord eigenlijk weer in zijn eigenlijke (Van Dale-)betekenis op. Maar curieus genoeg, realiseert u zich nu, hebt u met beide kennissen het woord eigenlijk gebruikt om aan te geven dat u een oneigenlijke vraag stelt. Of hebt u willen aangeven dat

[p. 140]

de vraag die u stelt juist de eigenlijke vraag is? Hebt u in beide gevallen willen zeggen dat u weliswaar heel gezellig aan het leuteren bent, maar dat het enige waar u echt in geïnteresseerd bent, het waarheen van uw vriendin en de verhuizing van uw vriend is? U bent inmiddels te slaperig om verder over deze problematiek na te denken.

● Tegen de verwachting in

Intussen hebt u natuurlijk begrepen dat u eigenlijk ik bent. (Tussen haakjes, het lijkt onmogelijk om de vorige zin zo te formuleren dat die voor het grammaticale oor aanvaardbaar is.) Lezers van een aantal nummers geleden weten zich wellicht te herinneren dat ik een zekere preoccupatie heb met kleine, bijna betekenisloze woorden. Eigenlijk is natuurlijk eigenlijk niet zo klein, maar het heeft wel de eigenschap dat de precieze gebruikswaarde zich uiterst moeilijk laat vaststellen. Het eigenlijk in vragend verband geeft dikwijls aan dat een bepaalde vraag de vraagsteller al

‘Eigenlijk heeft de eigenschap dat de gebruikswaarde zich moeilijk laat vaststellen’

enige tijd bezighoudt, of vrij plotseling belangrijk wordt. ‘Hoe laat is het eigenlijk?’ kan ik vragen. We zouden dit op grond van Van Dale kunnen interpreteren als: ‘Ik ben hier wel gezellig aan het praten, maar eigenlijk heb ik andere dingen te doen, en ik vrees dat het daarvoor binnenkort te laat wordt.’ Op zijn zachtst gezegd lijkt hier de eigenlijke betekenis van eigenlijk er enigszins met de haren bij gesleept.

En dan is er ook het oneigenlijke eigenlijk, buiten het vragend verband om. Nemen we de volgende dialoog tussen uw kennissen. Zij (juist uit Athene terug, is naar de bioscoop gegaan, en heeft daar uw vriend ontmoet): ‘Hoe vond je de film?’ Hij: ‘Eigenlijk wel leuk.’ Ze staat op het punt uw vriend te vragen naar welke schijn hij de film niet leuk vond.

Misschien, bedenkt ze, betekent eigenlijk in dit verband dat haar gespreksgenoot eigenlijk niet veel verwachtte van de film, en dat die hem achteraf meeviel. Maar daar vraagt ze hem niet naar: de taak om uit te leggen wat eigenlijk is, heeft ze aan u opgedragen. Dus belt ze u de volgende dag op. Ze vraagt u of ze gelijk heeft met haar conclusie. ‘Misschien wel,’ zegt u, ‘maar het kan ook zijn dat hij er moeite mee heeft toe te geven dat hij de film leuk vond. Het is namelijk eigenlijk best een beetje een snob.’

‘Ja, maar waarom zegt hij dan eigenlijk als hij eigenlijk tegen mijn principes of tegen mijn verwachtingen had moeten zeggen?’, werpt uw vriendin tegen. ‘Als je het niet erg vindt, wil ik dit onderwerp eigenlijk liever afsluiten’, antwoordt u. Ik ben eigenlijk de u, dus dat doe ik dan ook.