Onze Taal. Jaargang 62

De gezongen apotheek
Jacques Klöters
Smartlap of levenslied

Cabaretgroep Purper heeft momenteel veel succes met Het Moederhart. Het is een lied over een jongeman die een fatale verliefdheid heeft ontwikkeld voor een meiske dat wel op zijn avances wil ingaan, mits hij zijn moeder vermoordt, haar hart brengt aan z'n geliefde en 't aan haar hond voert. Nou dat kan. Hij snijdt het hart uit zijn moeder, holt naar z'n lief, maar struikelt en laat het hart in het zand vallen.

Terwijl daar dat hartje zo neven hem lei
Toen hoorde ie dat het 'm zachtjes iets zei
Al snikkend en jammerend vroeg 't hem wat:
‘Heb jij je soms zeer gedaan, enige schat?’
(J.H. Speenhoff)

● Erger dan Sodom

Het publiek moet erg lachen om dit lied, natuurlijk omdat het verhaal zo grotesk is, maar vooral omdat de groep Purper behendig alle muzikale en visuele verschijnselen van de smartlap en het type zangers daarvan parodieert. Maar de inhoud van het lied zou ook serieus geïnterpreteerd kunnen worden. Willem Wilmink maakte me ooit duidelijk dat het lied wil uitdrukken dat de band tussen moeder en kind niet verbroken kan worden, niet door een andere geliefde, zelfs niet door de dood. Het lied is geschreven door de Franse dichter

[p. 141]

Richepin (1849-1926) en werd bekend door de zangeres Yvette Guilbert, die er de wereld mee rondreisde. Haar interpretatie bracht kippevel, huiver en protesten teweeg volgens de Amerikaanse pers. ‘Ik geloof niet dat Sodom ooit zoiets ergs heeft voortgebracht!’, schreef een Amerikaanse evangelist. Het ‘Moederhart’ ís geen smartlap, men víndt het een smartlap. De serieuze beoefenaren van het genre spreken liever van ‘levenslied’.

Een levenslied beschrijft vaak de levensloop van iemand die geteisterd wordt door ongeluk. Waarschijnlijk met het prettige gevolg dat de luisteraar denkt: goh, dan heb ik het zelf zo beroerd nog niet. Vaak is dit soort liederen geschreven in de derde persoon: Er was eens een haveloos ventje; er is een objectieve waarnemer die het verhaal vertelt, zodat wij de keuze hebben om te lachen of om te huilen. De echte smartlap kan leiden tot beide. De liefhebber is verslaafd aan leed.

● Dramatische structuur

Als de schrijver medelijden zoekt en tranen wil trekken, moet hij er de dood bij halen. Maatschappelijke deprivatie, ziektes, onrecht, dood van een onschuldige, het zijn de glijmiddelen van het levenslied. In het eerste couplet staat de dramatische choke meestal helemaal uit. We lopen warm voor de hoofdpersoon want zijn tragische lot mag ons niet onverschillig laten. Het gaat bijvoorbeeld om een knaapje met een onflatteuze scheur in z'n broek of een verse ketelbink ‘die nooit van haaien had gehoord’, een oud moedertje dat haar zoon in het verre Indië gaat bellen, of een aardig joch dat een aangereden hondje helpt revalideren. Na het eerste couplet gaat alles mis. Een geliefde die op sterven ligt, 't konijn is verdwenen, de vriendin van de commensaal ligt bloedend in het trapportaal, het meisje schrijft een afscheidsbrief voor zij het water in loopt, de ooievaar brengt de dood in het kraambed, in de loopgraven is het onplezierig toeven, de zeven kikkertjes sterven aan de fosfaatrijkdom van hun boerensloot. Vaak wordt de dood bewaard voor de ontknoping. Er ontstaat zo in het levenslied een eenvoudige dramatische structuur.

Bijvoorbeeld in het Broekie van Jantje: 1. Jantje wil broek 2. moeder maakt broek 3. moeder sterft. Of in Hallo Bandoeng: 1. moedertje belt naar haar zoon in Indië 2. de conversatie komt tot stand 3. zij sterft in het telegraafkantoor. Nog een voorbeeld: Het hondje van Dirkie: 1. Dirkie heeft een gewond hondje gered 2. de familie reageert gereserveerd op het dier 3. het dier sterft door een goed gelukte worp met een hamer.

De echte smartlap voegt echter nog een geniepig genoegen toe aan deze dramatische ontknopingen: eerst op moeders begrafenis kan Jantje zijn nieuwe broekie pas aan; wanneer het moedertje voor het eerst de stem van haar kleinkind hoort, sterft zij; als Jantje zijn voetbal heeft verkocht om er sinaasappelen voor te kopen, is bij terugkeer zijn zieke moeder overleden en klinkt het gezang van zijn vriendjes extra wreed:

en buiten riepen z'n makkertjes zeg Jantje kom je nou haast we gaan dat lollige spel weer spelen dat lollige balspel van laatst
(Otto Zeegers)

● Sociaal realisme

De ironie van het lot triomfeert in het levenslied. Het is ook daarom dat sociaal bewuste lieden die geloofden in de maakbaarheid van de samenleving, zich tegen de smartlap keerden; men moest zich niet neerleggen bij het lot maar zijn lot in handen nemen en verbeteren. Een sociaal bewuste zanger als Dumont werd een epigoon van Speenhoff genoemd:

zijn vader was een dronkelap die wegliep om een haverklap met vreemde wijven toen moeder door de dood verdween was 't arme jochie gans alleen waar kon hij blijven
(Dumont)

Onze wees werd knecht in een bordeel, lanterfantte, zag er alternatief uit:

droeg belse broeken, schuine pet streek 's zondags wat pommadevet op zijn gladde haren

Kortom, dit moest wel verkeerd aflopen. Hij viel op een meid,

bekend om haar bedrevenheid in 't linkse draaien

waarmee beslist geen politieke bedrevenheid werd bedoeld. Zij nam hem in de maling, hij stak haar met een mes; hij zat twee maanden en werd toen gegrepen door een ziekte. Noodlot? De socialist Dumont eindigde anders dan Speenhoff zou doen:

in de misère opgegroeid was 't goede in de knaap verknoeid al vroeg bedorven

Sociaal realisme. Het gaat momenteel niet goed met het socialisme. Vandaar misschien dat de smartlap weer zo'n opgang maakt.