Onze Taal. Jaargang 62

[p. 125]

De Spraakmakers
Het laatste woord

Peter Burger

Omgaan met de dood: voor de mensen die er hun beroep van hebben gemaakt, is het niet alleen een kwestie van levenswijsheid en ervaring, maar ook van omgangsvormen. Hoe brengt de uitvaartverzorger de keuze van de kist ter sprake? Over het verschil tussen spaanplaat en meubelplaat en tussen het zakken en het indalen van de kist. Een interview met de man die bij de meeste begrafenissen en crematies het laatste woord heeft. Etiquette voor uitvaartleiders.

Herman Bakker (45) begon zijn carrière als tegelzetter en werkte tot 1982 als bedrijfsleider in de bouw. Na een gedwongen ontslag werd hij uitvaartleider. Hij wilde iets in de dienstverlening doen. De overeenkomst met zijn vorige baan? Je moet kunnen improviseren en stressbestendig zijn.
Inmiddels is Bakker regiochef uitvaartverzorging bij uitvaartverzorger en -verzekeraar Monuta. Van de jaarlijkse 750 à 800 begrafenissen die Monuta verzorgt in zijn regio, Deventer-Zutphen, begeleidt hij er zelf een kleine 200.

Herman Bakker, uitvaartleider: ‘Het is iedere keer weer spannend om voor de eerste keer de vinger op de bel te leggen bij een familie. Je haalt daarna natuurlijk niet meteen de formulieren tevoorschijn, maar je informeert eerst of de overledene lang ziek is geweest of onverwachts is gestorven. Maar zeg je dan meneer, de overledene, uw vader, of vader? De meeste mensen zijn erg tevreden over de betrokkenheid die je uitdrukt met vader, een enkeling zegt: wie geeft hem het recht om zo over mijn vader te spreken? Als er een kind is overleden, kun je niet praten over uw kind of uw dochtertje, dan zeg je Marietje, of de kleine meid. Dat geeft een band.’ Sprekend over ‘de kleine meid’ wordt de hese stem van Bakker nog iets heser. Ook een regiochef uitvaartverzorging is niet van steen.

Bakker neemt als hij met nabestaanden spreekt nooit het woord lijk in de mond en zegt niet afleggen, maar de laatste verzorging. ‘In een onderneming van ons zeiden ze steeds tegen elkaar: We moeten nog even een dooie uit het ziekenhuis halen. Ik heb het ook met collega's over de overledene en ik zal mijn collega's nooit tutoyeren waar familieleden bij zijn. Dat is allemaal een kwestie van stijl.’ Stijl is voor de in driedelig grijs geklede Bakker een sleutelwoord, net als tact. ‘Het is de toon die de muziek maakt, en het is aan de uitvaartleider om de goede toon aan te geven.’

● Meubelplaat

Bakker heeft al menig beginnend uitvaartleider de fijne kneepjes van het vak bijgebracht. ‘Ik zeg tegen ze: bij families rook je nooit en je neemt nooit koek. Want je moet allebei je handen vrij hebben en niet met je mond vol zitten als iemand je iets vraagt. En stel bij het eerste bezoek de vragen niet te strak, zonder vriendelijkheid. Ik zeg nooit: “Wat voor kist moeten we gebruiken?”, maar: “We gaan uw man zo dadelijk opbaren. Waar mogen wij uw man in opbaren? Er zijn wat mogelijkheden en ik

[p. 126]

Bakker: “Een familie wil geen dominee bij de begrafenis, maar komt een uur voor aanvang terug op dat besluit. Gelukkig heb ik in Deventer uitstekende contacten met de geestelijkheid, dus probeer ik binnen een uur een dominee te vinden, maar die is helemaal onvoorbereid. Die dominee staat aan het graf en begint: “Wij zijn hier samengekomen voor de begrafenisplechtigheid van Hermanus Bakker” - míjn naam. Dus ik stoot hem aan en fluister: “Smit”.”

vind het eigenlijk vervelend om daar met de familie over uit te weiden. Heeft u voorkeur voor een bepaalde kist? Moet het een massieve kist zijn of een kist die wel netjes is maar van meubelplaat?” Dus niet: “van spaanplaat”, dat is zo'n rotwoord, dat klinkt zo goedkoop. Als je rond het graf staat, kun je zeggen: “Dan laten we nu de kist zakken” - het is wel waar, maar je kunt ook zeggen: “We laten nu de kist indalen.” Dat klinkt heel anders.’

● Doorlopertje

Ook tijdens de plechtigheid zijn er talloze gevoelens die de uitvaartverzorger moet ontzien. Het begint al bij de naam van de bijeenkomst. Bakker: ‘Dominees van de oude stempel zeggen rouwdienst of dienst van woord en gebed, katholieken uitvaartdienst of eucharistieviering. Katholieken liggen met de voeten naar het altaar toe, een protestant kijkt het gangpad in. In goed-katholieke streken moet je erop letten dat de dragers niet zonder meer de kist vastpakken en ermee weglopen. Ze moeten voor het altaar knielen, de kist oppakken en dan 180 graden draaien, zodat hij met de voeten vooruit de kerk uit gaat.’

De kaalste plechtigheden - ‘doorlopertjes’ - zijn die waarbij de familie niet meer dan één stukje muziek wil horen, de koffie overslaat en de begraafplaats of aula zo spoedig mogelijk weer verlaat. Maar ook het soberste laatste afscheid kan niet in stilte plaatsvinden, is de stellige overtuiging van Herman Bakker: ‘Niemand verdient het om van deze wereld af te gaan zonder dat er iets wordt gezegd. Dat zeg ik ook tegen de familie. En daar zijn ze gevoelig voor.’

Gesproken zal er worden, maar door wie? ‘Ik vraag altijd of ik aan het graf of in de aula mag zeggen: “Zijn er onder u die tijdens de plechtigheid nog wensen te spreken?” Veel mensen vinden dat goed, andere zeggen: “Er wordt toch over de doden niets dan goeds gezegd, dus dat hoef je van mij niet te vragen.” Dan kun je op de annonce zetten: “Liever geen toespraken.”’

● Poffertjes

Nederland is geen land van grote redenaars, in de politiek evenmin als aan het graf. Bakker: ‘Van de honderd uitvaarten die ik krijg, vragen tachtig mensen mij of ik het woord wil doen. Er zijn heel weinig mensen die het echt aandurven. De jongelui hebben er de minste moeite mee, ik denk door de mondigheid die ook op school wordt gepropageerd.’

Bakker dringt wel altijd aan op een persoonlijk woord en begeleidt verlegen sprekers met een aanmoediging en goede raad. ‘Ik zeg: zet het op papier. Schrijf in blokschrift, of typ het, maak grote spaties tussen de regels, zodat je kunt zien waar je moet stoppen en waar je moet doorpraten. Probeer het thuis uit en vraag of je broer voor morele steun naast je komt staan op de dag zelf. Als je een prop in je keel voelt, neem dan een slok water. In het crematorium sta je hoog en kun je over de hoofden heenkijken: bega dan niet de fout om iedereen aan te kijken. En neem er de tijd voor.

Foto: Bart Versteeg

Lukt het niet bij de plechtigheid, dan hoeft zo'n dochter alleen maar met haar hoofd te schudden. Dan kom ik naar voren en neem ik het over. Dan zeg ik: “De dochter had u willen zeggen...”, en dan pak ik het op. Ik blijf bij haar staan, ik breng haar terug naar haar plaats. Zij vindt dat vaak een afgang, maar dan is het aan mij om te zeggen: “Klasse, dat je het geprobeerd hebt.”’

Wanneer hij zelf iets voorleest, moet het wel stijlvol zijn. ‘Neem zoiets als: “Tante Jannie was gek op pannekoeken bakken.” Dat is spreektaal, dat ga ik niet zeggen in het crematorium. Ik maak daar iets van als: “Iedereen van u weet dat Tante Jannie gastvrij was en dat ze iedereen uitnodigde om met haar samen te eten.” Ik ga het daar niet hebben over pannekoeken of poffertjes, dan voel ik me voor joker staan. De familie heeft er meestal geen bezwaar tegen als ik zeg dat ik de tekst een klein beetje veranderd heb. De mensen zijn allang blij dat ze het kunnen delegeren.’

● Allerliefste

Behalve aan decorum hecht Bakker sterk aan logica in de taal. De verslaggever van Onze Taal krijgt een goedmoedig standje als deze zich laat ontvallen dat de overledene ligt opgebaard: ‘Heeft u wel eens een overledene zien staan? De overledene is opgebaard.’ Ook de veroordeling van ‘Mijn allerliefste vrouw’ in het boekje 100 vragen over begraven en cremeren (1980), kan op zijn warme instemming rekenen: ‘Als mensen zoiets opschrijven, zeg ik: “Ik weet precies wat u ermee bedoelt, maar leest u dat

[p. 127]

toch nog eens. Had uw man meer dan één echtgenote?” In bijna alle advertenties staat dat de begrafenis plaatsvindt, maar dat is niet goed, hoewel Van Dale daar anders over denkt. De begrafenis heeft plaats. Op een rouwbrief zetten mensen: “Plotseling is overleden...” Het is wel Nederlands, maar je kunt ook zeggen: onverwachts. Dat klinkt heel wat vriendelijker. Het is een kwestie van stijl.’

● Geen preek

Een uitvaartverzorger, zegt Bakker met nadruk, is geen predikant. ‘Ik ben geen dominee, ik ga geen preek houden.’ Zijn rol beperkt zich tot het voorlezen van een korte tekst en het uitspreken van enkele woorden om de plechtigheid in te leiden. ‘U bent hier samengekomen voor de crematieplechtigheid van Gerard de Vries, overleden op 3 maart 1993. Wij nemen nu enkele ogenblikken van overdenking in acht, waarin iedereen op zijn eigen manier in gedachten afscheid kan nemen.’ Daar blijft het bij. Onkerkelijken die om een ‘in memoriam’ vragen, brengt hij in contact met de afdeling uitvaartbegeleiding van het Humanistisch Verbond, die in overleg met de nabestaanden een soort dienst kan samenstellen.

Ook bij het dankwoord is zijn stelregel: houd het kort. ‘Als ik bedank, zeg ik iets als: “Namens de familie is mij gevraagd om hier een woord van dank uit te spreken. Ik wil u allen hartelijk danken voor de getoonde belangstelling bij deze plechtigheid, alsook voor de vele blijken van medeleven die de familie de afgelopen dagen mocht ontvangen, ook in de periode dat meneer De Vries in het St. Geertruid Ziekenhuis verpleegd werd: heel veel dank voor alle bloemen, de kaartjes, de telefoontjes. We zijn nu gekomen aan het einde van deze plechtigheid. Mag ik u vragen om via het binnenpad met de familie mee te gaan? In de ontvangkamer is er nog gelegenheid tot condoleren.” Ik heb het als ik naast de kist sta niet over de broodjes en het kopje koffie na afloop. Dat past niet.’

● Scheidsrechter

Bakker betreurt het dat uitvaartondernemers in de pers vaak worden afgeschilderd als verschaffers van standaardbegrafenissen en -crematies. De uitvaart als massaprodukt. ‘Wij staan open voor alle suggesties, maar de mensen zijn dikwijls slecht voorbereid. Of ze denken dat het verplicht is om, bijvoorbeeld, alle familieleden te noemen in de overlijdensadvertentie. Mensen willen tegenwoordig meer inbreng hebben, dat wel. Wij hebben een boek met meer dan veertig voorbeelden van rouwbrieven, waarin iedereen zelf een aanhef kan uitzoeken. Sommige mensen willen de hond op de rouwbrief vermelden. Er zijn collega's die daar niet aan willen beginnen. Maar die hond kan wel de grootste makker zijn geweest van de overledene. Wie ben ik dan om te zeggen dat dat niet kan?

Een keer stond bij het regelen van de crematie de kleinzoon van de overledene op en zei dat zijn opa had gevraagd om “Mocht ik door de drank bezwijken, mocht ik naar de donder gaan...” van Jan Boezeroen. “Opa heeft een leverziekte gehad,” zei die kleinzoon, “hij heeft zich kapotgezopen en zelf gezegd: als de kist zakt, moet dat lied gespeeld worden.” Toen de rest van de familie tegen bleek te zijn, zei de kleinzoon: “Als jullie het niet laten spelen, ga ik het zelf uit volle borst staan zingen in de aula.” Dan zit je daar als scheidsrechter tussen. Ik heb toen voorgesteld om zelf bij de crematie te vertellen waarom de overledene dit lied wilde. Want anders vraagt iedereen zich af: hoe kunnen ze in hemelsnaam zulke muziek laten spelen?’

Uitbundig rouwbetoon is in Nederland nog steeds ongebruikelijk. Toch wordt de dood steeds zichtbaarder, ook in de taal van rouwadvertenties, die vaker dan vroeger de doodsoorzaak vermelden. Ook bij zelfmoord: ‘Het was zijn eigen wil’; ‘Hij heeft er zelf voor gekozen’; ‘Zij kon het leven niet meer aan.’ Ook het stalenboek van Bakker bevat rouwkaarten met zo'n aanhef.

De uitvaartverzorger heeft niets tegen al die openheid, maar wenst opmerkelijk genoeg, wanneer zijn eigen tijd gekomen is, niets meer dan een nuchter bericht: ‘“Onverwachts overleden”, of “Overleden”, en verder niets. “Na een langdurig ziekbed”, “Na een strijd van maanden...”: ik vind het overdreven. Het is een mededeling, daar hoeft geen verhaal bij. Dat verdriet is iets van jezelf, dat gaat een ander niets aan.’