Onze Taal. Jaargang 62

[p. 121]

[Nummer 6]

[p. 123]

‘In plaats van kaarten’
Taal van rouwadvertenties

Jos Paardekooper - Bathmen

Over de dood praten wij levende zielen liever niet rechtstreeks. De vele eufemismen op dit gebied bewijzen dat: we gaan ‘kleiner wonen’ in plaats van gewoon dood, en we laten de kist niet de grond inzakken maar zachtjes ‘indalen’.
Schrijven we onze overlijdensberichten tegenwoordig anders dan vroeger? Wat komt er kijken bij het opstellen van een ‘in memoriam’? En welke woorden laten wij tijdens de begrafenis of crematie maar liever aan de uitvaartleider over?

Op 12 maart 1793 verscheen in een Nederlandse krant de eerste doodsadvertentie. Precies tweehonderd jaar later is een bescheiden Handreiking bij het opstellen van rouwadvertenties en -kaarten uitgekomen. In dit boekje (getiteld De laatste tekst, uitgegeven te Apeldoorn) geeft Karin Pullen aanwijzingen voor het samenstellen van een persoonlijke rouwtekst, al dan niet gelardeerd met poëtische ontboezemingen. Daarnaast bevat het tips voor het vermijden van veelvoorkomende fouten als ‘Na een langdurig ziekbed heeft de Heer tot zich genomen’. Vooral in eigen omgeving kan ze hiermee nog goed werk verrichten: een krant als het Deventer Dagblad telt dagelijks een of twee, op hoogtijdagen wel vier van dit soort pijnlijke fouten.

In die tweehonderd jaar hebben overlijdensadvertenties een aantal boeiende veranderingen doorgemaakt. Herman Franke heeft er een tiental jaren geleden een interessante studie aan gewijd (De dood in het leven van alledag, 's-Gravenhage 1985), en een keur van necrofiele Nederlanders (waaronder schrijver dezes) knipt dagelijks de annonces uit die in onze kranten zo omzichtig familieberichten heten. Trouwe Onze-Taallezers herinneren zich nog hoe Nico Scheepmaker enkele jaren geleden de varianten op ‘Rust nu maar uit...’ van Nel Benschop onder de loep nam. En taalkunstenaar Ivo de Wijs hoopt nog altijd zijn verzameling te kunnen uitbreiden met die ene advertentie van een voorzitter van de klaverjasvereniging, getooid met de zinsnede ‘In plaats van kaarten’.

● ‘Vandaag geen dooien’

De meeste mensen, dat neem ik tenminste aan, lezen deze annonces vanwege de boodschap. Om te kijken dus wie er dood zijn, al dan niet met de restrictie: uit de kennissenkring. Volgens Agnies Pauw van Wieldrecht, schrijfster van Het dialect van de adel (Amsterdam 1991), betekent dat in het Wassenaarse, als er geen bekenden onder de overledenen zijn: ‘Vandaag geen dooien’. Ik heb redenen om aan te nemen dat dat in andere kringen niet anders is. Maar overlijdensadvertenties hebben veel meer interessante kanten. Een taalkundige kant bijvoorbeeld, en die begint al bij de benaming van het medium zelf.

Met opzet heb ik hierboven al vijf verschillende namen gehanteerd, waaronder de term doodsadvertenties. Voor zover ik heb kunnen nagaan, is dat woord in het dagelijkse Nederlands, zowel gesproken als geschreven, min of meer taboe. Des te opmerkelijker is het dat dr. L. Brouwers in zijn betekeniswoordenboek Het juiste woord alleen deze term kent. Ook Van Dale noemt het (aanvankelijk zonder, vanaf de zevende druk uit 1950 mét verbindings-s) tot en met de nieuwste druk, evenals Koenen. Sterker nog: overlijdensadvertentie - mijns inziens al decennia lang de meest gebruikte term - ontbreekt tot nu toe bij Koenen (het werkwoord overlijden begint in de nieuwste druk niet eens op een nieuwe regel!), en verscheen bij Van Dale pas in de 11de druk van 1984. Rouwadvertentie kent Koenen evenmin, en is pas met ingang van de 12de druk (1992) bij Van Dale opgenomen, zonder betekenisomschrijving.

Dit laatste is jammer, omdat er naar mijn mening een verschil is tussen doods- en overlijdensadvertenties enerzijds en rouwadvertenties anderzijds. De eerste geven bericht van iemands overlijden en zijn dan ook geplaatst door de directe nabestaanden, de rouwadvertenties getuigen van

[p. 124]

rouw jegens de overledene en zijn geplaatst door verdere familieleden, kennissen en relaties vanuit het werk, verenigingen e.d.

● Kleiner gaan wonen

Er staan in onze kranten meer rouwdan overlijdensadvertenties: een regionaal dagblad als de Leeuwarder Courant bevat gemiddeld 80-100 doodsberichten per dag, maar dat betreft hooguit dertig tot vijfendertig overledenen. Tien rouwadvertenties voor dezelfde persoon is daar geen uitzondering, in een enkel geval werd één persoon met meer dan dertig rouwadvertenties herdacht. In de grote landelijke kranten is men wat bescheidener: ze hebben zelden meer dan één pagina met advertenties, waarvan iets meer dan 50% overlijdensberichten in de strikte zin des woords. Nog altijd is het aantal mannen dat vermeld wordt in de Volkskrant en NRC Handelsblad veel groter dan dat van vrouwen (in de verhouding 65-35%), terwijl dat in Trouw al geruime tijd netjes gelijkelijk verdeeld is.

Overigens is er de laatste tijd een nieuw type rouwadvertenties in opkomst, het type dat ik voorlopig maar wil aanduiden met ‘in-memoriam-advertenties’: dat zijn berichten waarin wordt herdacht dat iemand één, vijf, tien jaar geleden op die dag is overleden. Vooral in de Volkskrant komt men ze tegen, een krant die erom bekend staat op dit gebied een voortrekkersrol te vervullen. (Zozeer dat de humorrubriek ‘Terzijde’ van Vrij Nederland ooit schreef: ‘Geen bloemen, geen bezoek, geen rare overlijdensadvertentie in de Volkskrant.’)

Van de meer dan 220 synoniemen voor ‘dood zijn’ of ‘doodgaan’, die dr. L. Brouwers vermeldt in zijn al eerder genoemde betekeniswoordenboek Het juiste woord, kiezen wij er maar een tiental in onze overlijdens- en rouwadvertenties. Nooit zullen wij daarin ‘om kroosjes gaan’, ‘de kraaienmars blazen’ of ‘het pierenkuiltje ingaan’, om een paar van Brouwers' omschrijvingen te noemen. (Hij vermeldt niet het mooiste eufemisme voor ‘begraven worden’ dat ik ooit heb gelezen: ‘kleiner gaan wonen’.) Ook ben ik nooit tegengekomen dat iemand ‘suffoqueerde’ of ‘de schuld der natuur moest betalen’.

Gek is dat alles niet, want met de dood gaan we voorzichtig om, ook in onze terminologie. Voorzichtig betekent enerzijds dat we ons aanpassen aan de gangbare terminologie, anderzijds dat we al te directe termen proberen te vermijden. Maar die twee hebben met elkaar te maken, want termen die eens zachter klonken, worden in de loop der jaren sleets, algemener, gewoner. Sterven, dat van oorsprong zelf ‘slapen’ betekent, is te bekend en daarmee te direct geworden. Het wordt in advertenties dan ook nauwelijks meer gebruikt, terwijl ingeslapen (vooral in de combinatie ‘is vredig ingeslapen’) aan populariteit wint.

● Vaker op reis

Nog altijd is overleden de meest gangbare term; dat was het in 1800, dat is het nu nog. In de tweeduizend advertenties die het laatste half jaar in NRC Handelsblad stonden, was elfhonderdzeventig maal sprake van overleden of het bijbehorende zelfstandig naamwoord. Maar voorzichtigheid is hierbij geboden: het kan zijn dat de gevoelswaarde voor ‘overlijden’ een eeuw, twee eeuwen geleden anders was dan voor ons. De eerste druk van Koenen (1897, onlangs prachtig fotografisch herdrukt) geeft nog: ‘overlijden (overgaan). Hij is gisteren overleden, d.i. gestorven.’ Vooral die toevoeging bij de voorbeeldzin kan erop wijzen dat het werkwoord overlijden een eeuw geleden nog niet zo absoluut synoniem was met sterven als in onze tijd. Ooit moet het meer de gevoelswaarde hebben gehad van de omschrijving die we nu nog wel in christelijke dagbladen tegenkomen: ‘N.N. is over de drempel naar de geestelijke wereld gegaan’.

Intussen is een ander eufemisme aan zijn opmars begonnen: heengaan. Brouwers noemt het niet (een opmerkelijke misser!), Van Dale vermeldt sinds de 12de druk expliciet dat het een eufemisme is voor ‘sterven’. In het algemeen is de reis-metafoor erg in trek; regelmatig treft men omschrijvingen aan als: ‘Hij is aan zijn laatste reis begonnen’, ‘Hij heeft zijn reis aanvaard’ en varianten. Herman Franke heeft berekend dat deze term vóór 1940 in nog geen procent van de overlijdensadvertenties voorkwam; rond 1950 was dat al 15%, in 1960 35%, in 1970 40%, en in 1980 bijna 50% van alle advertenties. In de landelijke bladen lijkt hiermee de top te zijn behaald, maar in lokale en regionale bladen heeft, volgens tellingen over het laatste halfjaar, heengaan het woord overlijden ingehaald. Daaronder is afscheid nemen komen opzetten, voorlopig nog op grote afstand.

Als het waar is dat we midden in een verandering zitten in onze beleving van de dood, dan kan het niet anders of er staan ons nog grote veranderingen in het taalgebruik in onze overlijdensadvertenties te wachten. Een reden te meer om ze in de gaten te houden.