Onze Taal. Jaargang 62

[p. 116]

Het kastje van Barbanelle
Vetes in de lexicografie: Campagne versus Van Goor

Ewoud Sanders

Lexicografen zijn elkaar in het verleden talloze malen in de haren gevlogen. Maar nooit gebeurde dat zo openlijk als in 1866, toen twee woordenboekuitgevers de Nederlandse boekhandel bestookten met pamfletten waarin zij elkaar voor rotte vis uitmaakten.

Het begon op 22 november 1866. Op die dag beging uitgever H.C.A. Campagne uit Tiel de fout om in een advertentie in het Nieuwsblad voor den Boekhandel de kwaliteit van het zojuist verschenen Schoolwoordenboek der Engelsche en Nederlandsche talen van Tieleman Pak te vergelijken met twee concurrerende woordenboeken van uitgeverij G.B. van Goor uit Gouda: het Nieuw Zakwoordenboek der Nederduitsche en Engelsche talen van H.A. Picard en A New Pocket-Dictionary of the English-Dutch and Dutch-English Languages van A. Jaeger - pseudoniem van de beroemde lexicograaf Jacob Kramers Jz. (1802-1869).

● Aantijgingen

Campagne had blijkbaar ijverig zitten tellen. Zijn schoolwoordenboek, zo hield hij de Nederlandse boekhandelaars voor, bevatte per bladzijde maar liefst 1400 letters meer dan het woordenboek van Jaeger. Voor het hele boek kwam dat neer op bijna één miljoen letters - een getal dat hij voluit in vette letters in de advertentie liet zetten. Het woordenboek van Picard was honderd bladzijden dunner maar desondanks twintig cent duurder. Conclusie van Campagne: zijn schoolwoordenboek was ‘verreweg het beste der bestaande woordenboeken’.

Gerrit Benjamin van Goor (1816-1871) was een krachtdadige, ondernemende man. Voor de uitgeverij die hij in 1839 had opgericht, waren de woordenboeken al snel van levensbelang. Hij behandelde ze dan ook als troetelkinderen. Hij besteedde veel aandacht aan de typografie, was alert op nieuwe woorden en uitdrukkingen, en liet verouderde woorden of onjuistheden systematisch uit zijn woordenboeken verwijderen - wat met de toenmalige druktechniek een kostbare ingreep was. Het verbaast dan ook niet dat Van Goor de aantijgingen van zijn collega uit Tiel niet over zijn kant liet gaan.

Van Goor had slechts twee dagen nodig om een pamflet samen te stellen waarin hij het zakwoordenboek van Jaeger vergelijkt met het schoolwoordenboek van Campagne. Het is waar, schrijft hij, het woordenboek van Campagne bevat meer letters. Maar hoezeer dit ten koste gaat van de duidelijkheid, toont hij aan door uit beide woordenboeken het lemma boek af te beelden. In het woordenboek van Campagne staan ruim vijftig samenstellingen met dit woord in één lemma geperst; in het woordenboek van Jaeger staan ze overzichtelijk onder elkaar. Bovendien heeft Campagne ervoor gekozen bij deze samenstellingen niet telkens het woord boek te herhalen, maar in plaats hiervan een zogeheten verkortingsteken te zetten. Zo staat er bijvoorbeeld -band, -slijm en -sknecht.

Bij Van Goor moet men gejuicht hebben om deze ontdekking, hoewel het pamflet zakelijk van toon blijft. ‘Nu zal het wel vrij natuurlijk zijn te denken’, aldus Van Goor, ‘dat hetzelfde verkortingsteeken (-) ook overal hetzelfde woord BOEK moet voorstellen, en men dus te lezen heeft: boekband, boekslijm, boeksknecht; doch neen, bij het eerste woord beduidt het (-) eenvoudig Boek, bij het tweede Boekbinder, bij het derde Boekdrukker!’

● Boter op het hoofd

Waarschijnlijk had Van Goor hiermee kunnen volstaan. Maar er was meer. Door allerlei samenstellingen in één lemma te proppen was het woordenboek van Campagne niet strikt alfabetisch. Bovendien blijkt Campagne in het deel Engels-Nederlands de spelling Siegenbeek te hanteren (draaijen, kagchel, zamen) en in het deel Nederlands-Engels de spelling De Vries en Te Winkel (draaien, kachel, samen). ‘Nu mag het waarlijk wel geen schooljongen zijn’, concludeert Van Goor, ‘die een verlangd woord vluchtig opzoekt, neen, men moet een bekwaam en geroutineerd gebruiker zijn om er nut van te hebben.’

H.C.A. Campagne had twee weken nodig om op adem te komen. In het drie pagina's tellende pamflet waarmee hij vervolgens de Nederlandse boekhandelaars bestookte, schrijft hij dat hij in eerste instantie helemaal niet van plan was te reageren. Hadden de taalkundigen K.H. Vink, A.S. Kok en J.M. Calisch (die in 1864 samen met zijn zwager de eerste druk samenstelde van wat wij tegenwoordig de Van Dale noemen) niet openlijk in het voorwoord betuigd dat zijn schoolwoordenboek verreweg het beste was? Campagne noemt het oordeel van Van Goor partijdig en dat van Calisch c.s. onpartijdig. Waarmee hij meteen aantoont hoeveel bo-

[p. 117]

ter hij op zijn hoofd heeft, want de onpartijdige Calisch is een van zijn voornaamste auteurs!

Hij had niet willen reageren, maar doet het toch, nu Van Goor zo onverstandig is geweest hem de handschoen toe te werpen. In acht punten somt Campagne op waarom zijn woordenboek beter is. De typografie is wel degelijk duidelijk; schooljongens die niet met zijn woordenboek overweg kunnen, moeten maar iets anders gaan leren; dat de woorden niet allemaal alfabetisch gerangschikt staan, is om de leerling beter inzicht te geven in de samenstellingen; en trouwens: Van Goor heeft geen recht van spreken, want op iedere bladzijde in zijn woordenboek staan wel een paar woorden op de verkeerde plaats, schampert hij. Om nog maar te zwijgen van curieuze samenstellingen als boekoefenaar (‘Men oefent leerlingen, soldaten, geduld, maar boeken?’)

Het langst staat Campagne stil bij woorden die in Jaeger ontbreken. ‘Het zou curieus zijn, het antwoord des Hr. v. Goor te vernemen op de vraag: Wat geeft Jaeger (ook op Picard zijn enkele van deze gevallen toepasselijk) voor: boekbeschouwing, boekbinderslijm, -knecht, boekdrukkunst, boekgeschenk, het Italiaansch of dubbel boekhouden, boekstaven, boekenliefhebber, -liefhebberij, boekenplank, boekenrekje, boekentaal, boeking, boekingpost? Waar toont gij in Jaeger of Picard de woorden, die in de voorrede van mijn Woordenboek worden genoemd?’

Van Goor deed er wijselijk het zwijgen toe. Zijn pamflet was overtuigender dan dat van Campagne en bovendien is Campagne platvloerser. Zo voert hij een anonieme leerling van het gymnasium op die over het woordenboek van Picard zegt: ‘Uit die uitspraak van dat ber...... boek kan ik niet wijs worden’ - puntjes die het woord beroerde nauwelijks verhullen.

● Strijdbijl opgegraven

Een jaar lang vernemen de vaderlandse boekhandelaars niets meer van deze kwestie, totdat Campagne op 5 september 1867 de strijdbijl opgraaft, wederom in een advertentie in het Nieuwsblad voor den Boekhandel. Hij herhaalt hierin zijn bewering dat zijn schoolwoordenboek het beste is dat er bestaat. Niet alleen wijst hij nogmaals op de aanbeveling van onder anderen J.M. Calisch, ditmaal citeert hij ook uit een brief van een dankbare leraar van het Stedelijk Gymnasium te Amsterdam. Saillant is dat Campagne er niet voor terugschrikt in dezelfde advertentie reclame te maken voor het Nieuw volledig Engels woordenboek van J.M. Calisch - waarmee hij de onpartijdigheid van deze lexicograaf wel erg onder druk zet.

Campagne laat er dit keer geen gras over groeien. Kort na de advertentie werpt hij nog een brochure in de strijd. Hierin wordt het verschijnen

‘Uit die uitspraak van dat ber...... boek kan ik niet wijs worden’ - puntjes die het woord beroerde nauwelijks verhullen.

aangekondigd van Campagne's Schoolwoordenboek der Fransche en Nederlandsche Talen van C.N. Klausz, kostschoolhouder te Breukelen. Dit woordenboek is een stuk beter dan Van Goor's Nouveau Dictionnaire de poche van Jaeger/Kramers, weet Campagne te melden. Om dit te boekstaven presenteert hij Van Goor een sigaar uit eigen doos: in twee rijtjes vergelijkt hij de inhoud van beide woordenboeken. Van Goor heeft ditmaal iets langer nodig voor een antwoord. Maar dat mag er dan ook zijn. Op 22 oktober 1867 worden de Nederlandse boekhandelaars andermaal opgeschrikt door een pamflet, nu vier pagina's dik. De toon is een stuk feller. Van Goor is kwaad en laat dat duidelijk blijken.

Van Goor heeft reden om kwaad te zijn. Campagne kiest voor zijn vergelijking niet zomaar een traject uit het woordenboek, maar plukt uit drie verschillende letters voorbeelden waarbij zijn eigen woordenboek vanzelfsprekend beter uit de verf komt. Erger nog: Campagne dicht Jaeger/Kramers drie grove fouten toe die in dit werk helemaal niet voorkomen. Zo vertaalt Jaeger volgens Campagne étrangler met ‘zich vervangen’, terwijl Jaeger in feite correct vermeldt: ‘zich verworgen’. ‘Wat dunkt U, Mijnheer Confrater’, vraagt Van Goor de boekhandelaars, ‘van zulk eene handelwijs, en met wat naam zult gij ze betitelen?’ Van Goor laat de juiste benaming over aan de fantasie van de confraters, maar roept intussen wel op tot een boycot van het nieuw te verschijnen woordenboek van Campagne.

● De doodsteek

J.M. Calisch (1808-1885) had kunnen weten dat hij met vuur speelde, door zijn naam zo te laten exploiteren door zijn uitgever. Het was vooral op zijn gezag dat Campagne zijn schoolwoordenboek Engels probeerde te slijten, en het lag dan ook voor de hand dat Van Goor zou proberen dit gezag te ondermijnen. Van Goor doet dit door in zijn pamflet een ‘Lijst van bokjes en bokken’ te produceren die door Calisch worden geschoten in zijn Dictionnaire français-hollandais et hollandais-français (1e druk 1841).

De voorbeelden liegen er niet om. Wat de Nederlandse boekhandelaars het meest zal hebben overtuigd is het woord Expirateur (Muscle), dat door Calisch wordt vertaald als: ‘Spier, die 't sterven bevordert’. Van Goor tekent hier sarcastisch bij aan: ‘Lees: de ademhaling in plaats van 't sterven, en de spier zal eene behoorlijke functie krijgen.’

Hiermee was de zaak afgedaan. Er volgden geen pamfletten meer. Van Goor bloeide nog decennia lang als uitgever van woordenboeken. Het Engelse woordenboek van Jaeger beleefde ten minste vijf herdrukken, zijn Franse woordenboek in totaal negen. Campagne bleef tot zijn dood in 1895 woordenboeken uitgeven, maar het woordenboek van Klausz beleefde slechts één herdruk en dat van Tieleman Pak twee. Daarmee had Campagne de door hem begonnen pamflettenoorlog jammerlijk verloren.