Onze Taal. Jaargang 62

[p. 108]

‘Je begrijpt me gewoon niet’
Taalgebruik van mannen en vrouwen

Jannemieke van de Gein - universitair docent taalbeheersing, vakgroep Nederlands, Rijksuniversiteit Leiden

Hoe verschillend ze verder ook zijn, één ding hebben alle vrouwen gemeen: allemaal hebben ze ten minste één keer in hun leven tegen een mannelijke partner dezelfde verzuchting geslaakt: ‘Je begrijpt me gewoon niet.’ Deborah Tannen, een Amerikaanse sociolinguïste, gepokt en gemazeld in het onderzoek naar dagelijks taalgebruik, wijdde een boek aan deze Gezamenlijke Grote Vrouwenzucht en moet daarmee aan een diepgevoelde behoefte voldaan hebben: alleen de Nederlandse vertaling, toch royaal 300 pagina's dik, beleefde in anderhalf jaar al zeven drukken.

Tannen ontvouwt in Je begrijpt me gewoon niet haar visie op wat zij ‘het misverstand’ tussen vrouwen en mannen noemt. Centraal in haar visie is de stelling dat de sociale werkelijkheid van vrouwen verschilt van die van mannen. Vrouwen, aldus Tannen, ervaren de wereld als een netwerk van verbindingen waarin betrokkenheid en onderlinge afhankelijkheid vanzelf spreken, terwijl mannen in een hiërarchisch geordende wereld leven die onafhankelijk en autonoom optreden noodzakelijk maakt. De verschillende wijze waarop mannen en vrouwen de werkelijkheid ervaren, bepaalt ook, nog steeds aldus Tannen, hoe zij met elkaar praten en hoe zij de ander als gesprekspartner beoordelen.

● Botte mannen

Tannen probeert deze visie niet alleen aannemelijk te maken door uit een keur van onderzoek te citeren, maar ook, en dat is waarschijnlijk de grote aantrekkingskracht van het boek, door uitbundig voorbeelden uit het dagelijks leven te presenteren. Bijvoorbeeld: een man en een vrouw zitten in de auto. Zegt de vrouw: ‘Heb jij zin om te stoppen om iets te drinken?’ ‘Nee’, zegt haar man, en hij rijdt door. Zij is geïrriteerd: ze wilde toch gewoon wat drinken! En hij achteraf kregel: waarom zegt ze dat dan niet? Of: Nathan ergert zich aan zijn vriendin Diana, die hem voortdurend loopt te commanderen door altijd maar ‘laten we dit...’ en ‘laten we dat...’ te zeggen. Diana begrijpt zijn irritatie niet: zij doet toch gewoon een voorstel?

Zulk wederzijds ongenoegen over het gedrag van de ander verklaart Tannen door te verwijzen naar de verschillen in de leefwereld van mannen en vrouwen. Vrouwen kleden hun verzoeken en initiatieven niet alleen in als voorstellen, het zíjn ook werkelijk voorstellen. Dat geeft, in de belevingswereld van vrouwen, de gesprekspartner de mogelijkheid ermee in te stemmen of een alternatief voorstel te doen, waarover dan weer ‘onderhandeld’ kan worden. En nogal wiedes dat mannen bot of geërgerd op die voorstellen reageren. In de competitieve en hiërarchische mannenwereld, weet Tannen, is zo'n onderhandeling taboe. Na een ‘gevecht om het leiderschap’ hakt er daar één, autonoom, de knoop door; daar neemt er één een beslissing, onafhankelijk van de ander. Zo wordt zijn wil vanzelf wet.

Ook luistergedrag geeft aanleiding tot misverstanden. Mannen, zo stelt Tannen, geloven niet dat vrouwen goed naar hen luisteren. Vrouwen vallen immers voortdurend in en vullen aan, en ze zeggen steeds ‘jaja... neenee... jajaja’. Ze praten er eigenlijk gewoon doorheen. Voor vrouwen een vanzelfsprekend blijk van betrokkenheid, voor mannen een agressief vertoon van autonomie dat (verbaal) bedwongen moet worden.

Tannen constateert ook dat vrouwen op hun beurt over mannen hun beklag doen: die zijn zo stil als je ze wat vertelt, die zitten kennelijk gewoon aan andere dingen te denken, die luisteren helemaal niet. En weer levert Tannens ‘twee-wereldentheorie’ de verklaring: vrouwen verwachten blijken van betrokkenheid, maar krijgen die van mannen niet; die ‘vallen’ iemand alleen maar ‘in de rede’ als daar een goede aanleiding toe is.

Overigens is juist dat vrouwelijke betrokkenheidssignaal, dat eeuwige ja...ja...ja... en nee...nee...nee, er volgens Tannen mede de reden van dat mannen vrouwen onberekenbaar

[p. 109]

vinden. Immers: die zeggen wel ja...ja, maar blijken het dan naderhand helemaal niet met je eens te zijn!

● Feest der herkenning

Deze voorbeelden, een vrij willekeurige greep uit de talloze die Tannen geeft, laten al zien dat het in Je begrijpt me gewoon niet om méér gaat dan om concreet taalgebruik alleen. En misschien gaat het in het boek wel helemaal niet in de eerste plaats om taalgebruik. Om dat te illustreren nog een paar voorbeelden van verschijnselen die met Tannens theorie allemaal haarfijn te verklaren zijn. Harold, die met Sybil op weg is naar een feestje, weet zeker dat het adres dat ze zoeken ‘hier ergens’ moet zijn. En ook al rijden ze nu al een half uur rondjes, hij verdomt het om de weg te vragen. Mannen vragen niet om hulp, verklaart Tannen, dat is hun eer te na.

Een ander voorbeeld. Vrouwen zijn geneigd almaar excuses te maken, hoewel ze daarmee niets anders bedoelen dan betrokkenheid te tonen. Hun mannelijke gesprekspartners vatten die excuses wél letterlijk op, en merken vervolgens op dat die excuses echt niet nodig zijn. Zo klimt een man moeiteloos twee trapjes hoger dan zijn gesprekspartner: niet alleen krijgt hij excuses aangeboden (nooit weg in een hiërarchisch geordende samenleving), hij dient je de genadeslag toe door ook nog eens blijk te geven van zijn goedertierenheid.

En zo gaat het maar door! Wat te denken van de vrouw die tegen haar chef zegt dat ze kwaad op hem is, en die hem ook vertelt waarom, zich dan realiseert dat ze hem staat te vernederen en hem tot twee keer toe haar excuses aanbiedt? En wat te denken van de chef die die excuses minzaam accepteert? En welke vrouw heeft niet ooit meegemaakt dat ze een gesprek met een man voerde dat zonder aanwijsbare oorzaak zomaar in een soort lezing van hem aan haar veranderde?

Ook zonder dat lezers nu bij elk nieuw voorbeeld weer een particulier feestje der herkenning vieren, is wel duidelijk dat Tannen haar materiaal uit de praktijk van alledag haalt (het verhaal gaat dat ze met een recordertje opstaat en naar bed gaat) en dat ieder er wel iets van zijn gading in vindt. Betreft het niet jezelf, of je eigen partner, dan toch ten minste een vriendin en haar vrijer, of een collega, of je goede oude vader. Geen enkele gesprekssituatie, geen enkele sociale context lijkt te worden vergeten. Er is aandacht voor jong en oud, wit en zwart, homo en hetero, publiek en privé, kenaus en janjurken, leken en experts, feiten en verzinsels, dubbele standaards, Ienen Dales en Hanja's Maij-Weggen. Voeg daarbij de aanzienlijke hoeveelheid resultaten van sociaal-wetenschappelijk onderzoek die Tannen in Je begrijpt me gewoon niet aanhaalt, en de boodschap wordt bijna irritant van onontkoombaarheid: mannen zijn echt anders dan vrouwen!

● Infantiele heilsboodschap

Tannen heeft met haar boek niet alleen duidelijk willen maken dat veel vrouwen het gevoel hebben dat ze niet begrepen worden door de man (of mannen) in hun leven, maar ook waardoor dat komt. Ze heeft dat onbehagen van de vrouw tamelijk treffend verwoord. Ze heeft ook geprobeerd duidelijk te maken hoe het komt dat zoveel mannen het gevoel hebben dat ze niet begrepen worden door de vrouw (of vrouwen) in hun leven. Wat Tannen het liefst wil, is begrip kweken. Ze laat, direct in het eerste hoofdstuk al, zien hoe weldadig dat was in haar eigen situatie. Hoewel ze nu getrouwd is met een man die ze als haar ‘partner en vriend’ beschouwt, was ze toch vaak oprecht verbaasd over zijn doen en denken, en dat vond ze eerst verontrustend. Nu niet meer: dankzij haar twee-wereldentheorie begrijpt zij hem. En hij haar.

Allicht dat deze infantiele heilsboodschap veler haren te berge doet rijzen. Allicht dat zo'n ongevaarlijke benadering van de man-vrouwkwestie makkelijk haar weg vindt naar duizenden, over de hele wereld waarschijnlijk zelfs miljoenen huishoudens. Allicht dat feministische onderzoekers op hun achterste benen staan nu het wezenlijkste vraagstuk (wie heeft het eigenlijk voor het zeggen?) niet eens ter sprake komt. Maar neemt dat iets weg van het plezier dat je beleeft aan het lezen van het proza van deze spraakwaterval?

Wie Engels leest, doet er overigens verstandig aan de oorspronkelijke versie van het boek aan te schaffen (inmiddels ook in paperback leverbaar). Tannens taalgebruik is zonder meer toegankelijk, ze is humoristisch en haar schrijfstijl is sprankelend. Veel hiervan gaat naar mijn smaak verloren in de vertaling, die bij vlagen onnodig harkerig is en hier en daar ook storend onnauwkeurig, of zelfs onjuist. Dat staat een goed begrip van de boodschap niet werkelijk in de weg, maar doet natuurlijk wel af aan iets heel wezenlijks: dat hier een aanstekelijke kletskous aan het woord is die goed vertellen kan.

Tannen, D. (1991) Je begrijpt me gewoon niet. Hoe mannen en vrouwen met elkaar praten. Amsterdam: Prometheus (You just don't understand. Women and men in conversation. New York: William Morrow & Co.)