Onze Taal. Jaargang 62

[p. 99]

Afkokers
F. Jansen

Lúitenánt?

Welke lettergreep krijgt de klemtoon in luitenant; is het lúitenant of luitenánt? Het antwoord is volgens uitspraakwoordenboeken lúitenant. Dat spoort met het gegeven dat in soldatentaal de verkorte vorm luit wordt gebruikt. Bij zulke verkortingen blijft immers bij voorkeur de beklemtoonde lettergreep gehandhaafd.

Lúitenant is overigens wel een uitzonderlijk woord op -ant, wat blijkt uit commandánt, adjudánt en sergeánt. Daardoor wordt de uitspraak van samenstellingen als lúitenant-adjudánt lastig. We hebben in zulke woorden de neiging de klemtonen parallel te leggen.

Alle vergelijkbare woorden hebben de klemtoon op de laatste lettergreep. Waarom luitenant een uitzonderlijk klemtoonpatroon heeft, is niet zeker, maar de tweeklank ui zou wel eens de boosdoener kunnen zijn. Tweeklanken hebben de neiging de hoofdklemtoon van een woord naar zich toe te trekken.

Hellevoetsluis(s)e perikelen?

Wie een boek schrijft over Hellevoetsluis of Goes, stuit vroeg of laat op een probleem: is het de Hellevoetsluisse en Goesse, of de Hellevoetsluise en Goese perikelen?

Op het eerste gezicht lijkt de vorm met dubbel s het meest plausibel. Als de perikelen immers in Amsterdam of Haarlem hadden plaatsgevonden, waren het Amsterdamse dan wel Haarlemse perikelen geweest. Daaruit blijkt dat je eerst de plaatsnaam moet nemen en er vervolgens -se achter zet. Als die plaatsnaam toevallig al op een s eindigt, krijgen we doodgewoon twee s-en.

Toch zijn alleen de vormen met één s correct. Dat komt doordat de redenering over Amsterdamse niet deugt. Laten we weer beginnen met Amsterdam. Als je daar een bijvoeglijk naamwoord van wilt maken, gebruik je de -s van de tweede naamval: ‘Dat is iets typisch Amsterdams’, of ‘een Amsterdams probleem’. Soms eist de zinsbouw dat het bijvoeglijk naamwoord verbogen wordt. Dan komt er een -e achter de s: ‘de Amsterdamse problemen’. Amsterdamse valt dus niet uiteen in Amsterdam + se, maar in Amsterdam + s + e.

Nu weer terug naar Hellevoetsluis. Als we daar een bijvoeglijk naamwoord van maken, krijgen we altijd maar één s: een Hellevoetsluis (niet: Hellevoetsluiss) probleem. Als we deze vorm verbuigen, wordt dat Hellevoetsluis + e: dus Hellevoetsluise.

Sterk of zwak werkwoord?

In een Volkskrantartikel (9-7-92) over de teloorgang van het meditatiecentrum ‘Kosmos’ staat de volgende zin: ‘Om de Kosmos opnieuw aantrekkelijk te maken zinde hij op een nieuwe formule.’

In deze zin klopt zinde niet. Het zwakke werkwoord zinnen (zinde, gezind) betekent immers ‘aanstaan’: ‘Deze oplossing zinde hem niet.’ Er bestaat ook een sterk werkwoord zinnen (zon, gezonnen), dat ‘peinzen over’ betekent. Ongetwijfeld had de schrijver dit sterke werkwoord zinnen in gedachten. Er had dus... zon hij op een nieuwe formule moeten staan.

Het is verleidelijk om te denken dat dit nu een voorbeeld is van het regelmatig worden van sterke werkwoorden, dat we voor onze ogen zien gebeuren bij durven (dorst of durfde?), ervaren (ervoer of ervaarde?) en vele andere werkwoorden. En toch is dat hier vermoedelijk niet gebeurd. Er is eerder sprake van verwarring van twee sterk op elkaar lijkende vormen, net zoals neigen en nijgen een steeds meer overlappende betekenis hebben gekregen. Die verwarring lijkt waarschijnlijk doordat dezelfde schrijver enkele regels eerder de volgende zin schrijft: ‘Dat de Kosmospupillen het moederinstituut uit de markt hebben geprezen, accepteert hij als een realiteit.’ Hebben de pupillen het instituut zozeer geroemd dat het geen waarde meer heeft? Dat is onwaarschijnlijk. Hier is niet het sterke werkwoord prijzen ‘loven, roemen’ bedoeld, maar geprijsd, een vorm van het zwakke werkwoord prijzen ‘van een prijsaanduiding voorzien’. Hier heeft de schrijver dus een soortgelijke fout gemaakt: verwarring van twee sterk op elkaar lijkende vormen, alleen heeft hij hier een zwak met een sterk werkwoord verwisseld.

Volksetymologie

De Amsterdamse freule Boddaert merkte aan het begin van deze eeuw dat veel kinderen na school aan hun lot werden overgelaten. Om te voorkomen dat deze kinderen op het slechte pad zouden belanden, ving zij ze in haar eigen huis op en voorzag ze van voedsel en pedagogisch advies. Bij testament bestemde zij haar kapitaal voor de oprichting van opvangcentra voor deze kinderen. Deze Boddaertcentra werden een succes en bestaan nog steeds om probleemkinderen op te vangen. In NRC Handelsblad (21-5-92) spreekt een vader van bedaarhuis.