Onze Taal. Jaargang 62

[p. 98]

De gezongen apotheek
Jacques Klöters
Komische woorden

Er zijn nogal wat mensen die veel genoegen beleven aan woordspelingen. Ikzelf ben er niet zo'n liefhebber van, ik hou meer van zinspelingen. Woordgeknutsel wekt bij mij weinig enthousiasme op, en naar de Opperlandse wereld zal ik niet gauw afreizen. Maar wanneer een woordspeling niet alleen vernuftig is maar ook een verrassende waarheid aan het licht brengt, dan kan ik wel weer enthousiast worden. Wim Kan had het ooit over de cabaretgroep Neerlands Hoop en kenschetste beide cabaretiers als ‘Preek en Dram’. Dat was een hele sterke, zoals ook Freeks antwoord na Kans laatste Oudejaarsshow sterk was: ‘Wim Kon’.

● Kakelende kippen

‘Een ei is leuk, een sinaasappel niet’, schreef een bekende Amerikaanse komiek in een handboek over humor. Bedoelde de man dat de betekenisassociaties van het woord ei leuker zijn dan die van sinaasappel, of bedoelde hij dat de vorm van het ene woord leuker is dan die van het andere? Bij de voorbereidingen van haar laatste programma vroeg Adèle Bloemendaal mij of ik het woord cataract ergens in kon schrijven. Ze vond dat woord zo lekker klinken. Annie Schmidt is ook iemand die lekkere woordjes noteert om ze ooit te gebruiken. Toon Hermans vestigt in zijn shows graag de aandacht op een woord en laat zien wat een leuk vormpje het eigenlijk heeft. Hij is een man van kleur en klank en kan een woord oppakken en tonen alsof het een gekleurde knikker is. Leuk woord, knikker, leuker dan stuiter. Waarom eigenlijk?

In het stuk de ‘Sunshine Boys’ van Neil Simon zegt een van de hoofdfiguren tegen z'n neef:

‘Als je 57 jaar in dit vak zit, dan leer je wel een paar dingen. Je weet waar het publiek om lachen moet. Je weet welke woorden leuk zijn en welke niet. Alka Seltzer is leuk. Je zegt “Alka Seltzer” en je krijgt een lach... Woorden met een K erin zijn leuk. Casey Stengel, dat is een leuke naam. Robert Taylor is niet leuk. “Cupcake” is leuk. “Tomato” is niet leuk. “Cookie” is leuk, “Cucumber” is leuk, “Car keys”, Cleveland is leuk. Maryland is niet leuk. Dan heb je nog “chicken”. “Chicken” is leuk. “Pickle” is leuk.’

Ik heb de leuke woorden niet vertaald, want ik weet zeker dat autosleutels niet leuk is. Wel weet ik dat Kluk-kluk een leuke naam is voor een Indiaan, Kokadorus voor een marktkoopman en Rikiri voor een clown. Dat kakatoe een leuker woord is dan papegaai en kakkerlak leuker is dan huismijt. Kaakjes, koekjes en cakejes zijn leuk en lekker. Kakelende kippen zijn leuk en Kukeleku en Kikeriki zijn namen van komische bladen. Piccalilly is een veel leuker woord dan mayonaise. Maar er zijn toch ook heel wat k-woorden die ik met geen mogelijkheid leuk kan vinden: cacao, klinker, kayak, kiosk, claxon, koelak, kopeke, krak en kanker.

● Tsjakka!

Wie zoals ik wel eens conferences schrijft, zoekt altijd naar het leukere woord. Kloaka bijvoorbeeld. Zo'n woord is meestal alleen maar sfeermaker en niet de echte grap. Ik probeer er in mijn conferences altijd voor te zorgen dat de cloutjes goed op hun plek zitten. De lach mag pas te voorschijn komen na het laatste woord van de zin. Dat is een kwestie van weten welke woorden werken en van een aangepaste woordvolgorde. De cabaretier kan dan een natuurlijke pauze maken voor de lach na de komische inslag. Het komische effect zit dus aan het eind van een zin, maar leuke woordjes kan ik goed gebruiken ergens halverwege om de stemming erin te houden. Soms is een woord zo leuk en zo goed geplaatst dat de hele zaal het zomaar nazegt. In Don Quishocking hield Fred Florusse eens een conference over een rijwiel. Hij vertelde hoe hij 's morgens zijn huis uitkwam, hij keek: ‘fietsie foetsie’. En elke avond weer hoorde je de hele zaal werktuiglijk ‘fietsie foetsie’ herhalen. Overigens verklaarde de leermeester van Toon Hermans, de revue-clown Johan Buziau, dat hij het woord ‘foetsie’ bedacht had. Buziau probeerde ieder jaar een woord of zinnetje te lanceren dat een komische werking had. Veel clowns hadden een komische uitroep als handelsmerk. ‘Nicht Mööööglich!’ riep Grock. ‘Tsjakka!’ was een agressief-leuke uitroep die Youp van 't Hek voortdurend bezigde.

● Olafbek

Alliteratie en klankherhalingen kunnen woorden leuk maken, verkleinwoorden helpen mee. Woorden met een dubbele betekenis zijn bij uitstek geschikt voor leuke namen. Heel wat lezers zullen zich de internationale bijnamen van Hitler herinneren uit Moffenspiegel van Karel Links: Foetsjimoeti, Hang Kreng Hang, Slarottimof, Pikinsky, Zwem Heden, Olafbek, Alverotti, Satan-Halum, Kelem, Mahatum-Pahatum, Fare Homaar, Odysee, Jatstra, Slahem-Elijkie, Strontjong en Winnetoetitochnie.

Een heerlijke reeks. Maar hoe zit het nou met de woorden met een k erin? Wat is er leuk aan een k? Waarom zijn k-woorden niet alleen in het Engels leuk, maar ook in het Frans, Duits, Nederlands en weet ik waar nog meer? Zou het te maken kunnen hebben met onze vroegste woorden? Met de tijd dat wijzelf nog het middelpunt van het heelal waren en we lachend, tongklakkend en tastend de wereld gingen verkennen? Zouden we de k-klank associëren met het plezier en de behaaglijkheid van onze anale fase? Mama deed kielekiele en papa kiekeboe en zelf deden we fijn kaka.