Onze Taal. Jaargang 62

[p. 84]

Van woord tot woord
Marlies Philippa
Bar, baar, draagbaar

Ook in april kan het weer bar en boos zijn en is het vaak bar koud. In ieder geval is het nu nog niet de tijd om barrevoets op het strand te lopen. Bar betekende aanvankelijk ‘bloot’, wat we nog zien in barrevoets. Het woord heeft een betekenisverschuiving ondergaan in de richting van ‘ruw’ en ‘erg’, bijvoorbeeld in bar vervelend. Een wat jongere variant van bar is baar, een bijvoeglijk naamwoord dat wij aantreffen in vaste uitdrukkingen als ‘baar geld’, ‘bare onzin’ en ‘een bare leugen’. Van baar is baarlijk afgeleid en zo kan men spreken over ‘de baarlijke duivel’ en ‘baarlijke nonsens’. Bar/baar is een oorspronkelijk Nederlands woord, dat ook in andere Germaanse talen voorkomt. In het Engels is het bare en in het Duits bar.

● Over draagbaar

Er bestaat in het Nederlands een ander baar, dat ook een erfwoord is: de baar waarmee je iemand draagt. Een baar is een draagtoestel, dus een draagbaar is dubbelop, een tautologie. Al in de dertiende eeuw treffen we in onze taal de bare aan. Het verwante woord berrie komt eveneens reeds in het Middelnederlands voor. Baar is afgeleid van het werkwoord baren dat vroeger ‘dragen’ betekende en dat we kunnen vergelijken met het Engelse to bear. Zoals ik in het januarinummer van Onze Taal schreef, is het eerste deel van baarmoeder ook van baren ‘dragen’ afkomstig.

Het achtervoegsel -baar (het derde baar dus) heeft eveneens met baren te maken. Van oorsprong betekende het ‘geschikt tot dragen, dragend’. Het was een bijvoeglijk naamwoord dat zich ontwikkelde tot achtervoegsel en waarvan de betekenis geleidelijk veranderde. We kunnen -baar vergelijken met het verwante Latijnse -fer: fructi-fer is vrucht-baar. Aanvankelijk stond -baar achter zelfstandige naamwoorden, zoals in strijdbaar; daarna kon het achter werkwoordsstammen komen, bijvoorbeeld eetbaar en vloeibaar. In dierbaar is het eerste deel een adjectief (dier was een nevenvorm van duur, zoals diets dat was van duuts/duits). Sommige bijvoeglijke naamwoorden op -baar worden alleen met on- gebruikt. Zo kennen we onmiskenbaar, onloochenbaar, ontwijfelbaar, onuitstaanbaar. Een bijzonder geval is openbaar. Ten eerste ligt hier de klemtoon op de laatste lettergreep, in tegenstelling tot alle andere woorden op -baar. Ten tweede heeft openbaar een werkwoord naast zich, openbaren, en dat is iets wat bij geen van de andere -baar-woorden voorkomt. Het lijkt mij niet onmogelijk dat we bij -baar in openbaar te maken hebben met het hierboven bij bar genoemde bijvoeglijk naamwoord baar ‘(open en) bloot’, en dat openbaar dus eveneens een tautologie is.

Komen we bij het vierde homoniem: baar, zoals we dat aantreffen in ‘de woelige baren’, dus in de betekenis ‘golf’. De etymologie hiervan is niet helemaal zeker, maar waarschijnlijk houdt dit baar ook al weer verband met het werkwoord baren en dan vooral in de betekenis ‘opheffen’.

● Van groentje tot embargo

Tot nu toe heb ik het uitsluitend over inheemse baar-woorden gehad, maar er zijn er ook nog twee die wij van buitenaf hebben. Allereerst het woord baar dat de betekenis had ‘een Europeaan die pas kort in Indië was’ en dat nog gebruikt kan worden voor ‘nieuweling’ of ‘een groen(tje) aan de Militaire Academie’. Dit woord komt van het Maleise (orang) baroe (datang) ‘man die pas aangekomen is’. Ik krijg onmiddellijk een associatie met oorlam. Een oorlam was namelijk in ouder Nederlands de benaming voor een Europeaan die uit Indië terugkeerde. Oorlam komt van het Maleise orang lama (datang) ‘man die lang geleden gekomen is, oudgast’. De koopvaardijmatrozen gaven deze naam aan de matrozen van de oorlogsschepen, en van hieruit kreeg het de betekenis ‘rantsoen jenever’ en later ‘borreltje’ in het algemeen.

Tot slot het zesde baar, dat we bijvoorbeeld tegenkomen in ‘een baar goud’. Dit woord betekent ‘staaf’. Het verschijnt voor het eerst in het Middelnederlands van de veertiende eeuw als bare of baer met de betekenissen ‘slagboom, verschansing, balk in wapenschild, dwarsbalk in ton of vat’. Het Middelnederlands had het aan het Oudfranse barre ontleend. In het Frans zelf is het een erfenis van de oude Galliërs: het is een Keltisch woord, dat nog in het Bretons (ook een Keltische taal) bestaat als barri ‘tak’. Barrière is een Franse en embargo een Spaanse afleiding van barre. Beide woorden zijn in het Nederlands terechtgekomen.

● Bar = balie

Het Franse barre hebben wij in de achttiende eeuw nog eens ontleend en wel als balletterm voor de leuning waaraan de oefeningen worden gedaan.

Het Engels nam het Oudfranse barre in de twaalfde eeuw over als bar. In de zestiende eeuw ontwikkelde zich de betekenis ‘toog in een café’. In deze betekenis kwam het Engelse woord in het Nederlands. Maar in het Engels van de veertiende eeuw had bar ook de betekenis ‘balie van de rechtbank’ gekregen. Curieus is dat het woord balie zelf oorspronkelijk ‘slagboom’ betekende, evenals barre! Betekenisontwikkelingen lopen vaak parallel.

Kiliaanstichting

● Lemmisten gevraagd

Zoals enkele jaren geleden in Onze Taal al is vermeld, stelt de Kiliaanstichting een geheel nieuw wetenschappelijk etymologisch woordenboek samen. Een Belgisch-Nederlands team van specialisten op het gebied van de geschiedenis van onze woordenschat werkt eraan. Er is een

[p. 85]

professioneel bestuur, een Comité van Aanbeveling, een Raad van Toezicht, een Raad van Advies, een hoofdredactie en een redactie. In de twee laatste organen zitten de lemmaschrijvers, de lemmisten, die de woordenboekartikelen schrijven.

Het boek moet ongeveer 12.000 lemmata gaan bevatten en het wordt bij Brill uitgegeven. Vanaf 1994 zal er tien jaar lang ieder jaar een aflevering van 1200 lemmata verschijnen, die ongeveer 75 gulden moet kosten. Na afloop van het project kunnen de afleveringen in twee banden worden ingebonden. De eerste aflevering bevat de letters a en b.

Het goede nieuws is dat de lemma's van de eerste aflevering in eerste versie gereed zijn. We liggen achter op schema en willen dat voorkomen bij de volgende afleveringen. U kunt ons daarbij helpen. We hebben namelijk te weinig lemmaschrijvers, en we denken dat er onder de Onze-Taallezers vast wel competente mensen te vinden zijn die zo'n dertig à honderd woordenboekartikelen per jaar voor hun rekening willen nemen. Er is geen honorering aan verbonden. Het gaat om de liefde voor de taal. De gegadigden moeten een taal gestudeerd hebben en op de hoogte zijn van de ontwikkeling van de Germaanse talen in Indo-europees verband. Ze moeten met woordenboeken kunnen omgaan en gemakkelijk toegang hebben tot encyclopedieën en allerlei woordenboeken van de moderne en klassieke talen. Met allerlei bedoel ik historische, hand- en etymologische woordenboeken. U kunt uzelf als gegadigde opgeven bij het secretariaat van Onze Taal.

Om het project wat meer bekendheid te geven, werd er door de stichting in 1989 een internationaal etymologencongres georganiseerd. De congresbundel met de neerslag van de lezingen is onlangs verschenen bij Brill onder de titel Current trends in West Germanic Etymological Lexicography, Leiden/New York/Köln 1993.

● Kiliaanlezing

Sinds 1991 wordt er jaarlijks een Kiliaanlezing gehouden voor een breed publiek. Dit jaar zal Onze-Taalmedewerker Ewoud Sanders spreken over het samenstellen van een Groot Nederlands Eponiemenwoordenboek (soortnamen die teruggaan op een eigennaam, zoals kiekje en hopje). Zijn lezing is te beluisteren op 7 april om 20.15 uur. Alle belangstellenden zijn welkom, de toegang is gratis. Plaats: Centraal Faciliteitengebouw RUL, Cleveringaplaats 1, Leiden.